Nina Novak

Taneczną edukację rozpoczęła jako ośmiolatka w warszawskiej szkole baletowej, kształcącej zawodowych artystów stołecznej opery. W międzywojniu szkoła wprawdzie borykała się z wieloma trudnościami administracyjnymi i wynikającymi z nich problemami metodycznymi, ale zaletą nauki w niej była możliwość występowania na scenie Teatru Wielkiego (Opery Warszawskiej). Taką szansę otrzymała również Nowakówna, która wystąpiła m. in. w Aidzie (1933) i Wieszczce lalek (1935).

Mimo pracy Piotra Zajlicha w latach trzydziestych warszawski zespół, aczkolwiek na tle kraju prezentujący najbardziej wyrównany poziom, nie spełniał europejskich standardów. Dlatego Bronisława Niżyńska, której w 1937 roku powierzono kierowanie nowo powstałym Polskim Baletem Reprezentacyjnym, choć zgodnie w sugestiami swoich mocodawców oparła zespół o tancerki i tancerzy Opery Warszawskiej, szukała talentów również gdzie indziej, m. in. w warszawskiej szkole baletowej[1]. To był przełomowy moment w karierze Janiny Nowakówny – zetknęła się z wybitną choreografką i pedagożką, pod jej okiem intensywnie przygotowywała się do wystąpienia na europejskich scenach w nowatorskim repertuarze. Gdy w sezonie 1938/39 kierownictwo zespołu przejął Leon Wójcikowski, piętnastoletnia wówczas Nowakówna awansowała z koryfejki na solistkę. Również ten sezon obfitował w wyjazdy – w czerwcu 1939 roku Polski Balet Reprezentacyjny występował na wystawie światowej w Nowym Jorku. Nowakównie przypadła rola Elegantki w balecie Eine kleine Nachtmusik w choreografii Wójcikowskiego do muzyki Mozarta. Jej nazwisko widniało również w obsadzie Wesela w Ojcowie (choreografia Julii Mierzyńskiej w opracowaniu Zajlicha), Taniec drużbów[2]. Tę świetnie rozwijającą się karierę przerwał wybuch II wojny światowej.

W czasie okupacji Nowakówna, która na potrzeby występów zaczęła używać imienia Nina, została partnerką Mikołaja Kopińskiego, solisty Polskiego Baletu Reprezentacyjnego, a wcześniej Teatru Wielkiego. Para ta występowała w warszawskich teatrzykach rewiowych i kabaretach[3]. Za choreografie duetu odpowiadał bardziej doświadczony Kopiński. Para szybko stała się rozpoznawalna i śmiało konkurowała z takimi gwiazdami scen okupacyjnej Warszawy, jak Barbara Bittnerówna i Jerzy Kapliński czy Nina Rajewska i Leon Wójcikowski. W książce-wywiadzie z Wiktorem Krajewskim Novak o występach w czasie wojny nie wspomina, mówi jedynie o tym, że jej nauczycielem był Wójcikowski[4]. Prawdopodobnie uczęszczała na zajęcia do legalnie działającej Miejskiej Szkoły Baletowej (tu uczył się młodszy brat tancerki, Edmund), w której Wójcikowski był kierownikiem artystycznym i wykładowcą[5].

Okres występów z Kopińskim przerwał wybuch Powstania Warszawskiego. Nowakówna razem z siostrą trafiły do obozu pracy w Jenie. W styczniu 1945 roku znalazła się w Krakowie, gdzie szybko wznowiła działalność artystyczną w zespole Feliksa Parnella[6], a od 1946 roku występowała ponownie z Kopińskim, który założył Polski Balet Kopińskiego. Na afiszach Nowakówna anonsowana była jako primabalerina[7]. Zespół Kopińskiego tańczył w Krakowie i innych polskich miastach. W 1946 roku Nina Nowakówna podjęła decyzję, która zaważyła na dalszym jej życiu – zawarła małżeństwo z amerykańskim żołnierzem, a następnie wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych.

Po przyjeździe do Ameryki osiadła w Pensylwanii. Mimo że początkowo nie rozważała kontynuacji kariery, szybko postanowiła podjąć próbę powrotu na scenę. Nawiązanie kontaktów ze światem tanecznym w Nowym Jorku ułatwiła jej Sonia (Zofia) Wójcikowska[8], córka Leona Wójcikowskiego. Początkiem drogi były nowojorskie rewie[9]. Mniej więcej w tym okresie Nowakówna nawiązała współpracę z była tancerką zespołu Diagilewa, Tatianą Chamié. To właśnie Chamié w 1948 roku zarekomendowała Ninę Novak kierownictwu Ballet Russe de Monte Carlo[10], w tamtym czasie jednego z najważniejszych zespołów baletowych w Ameryce. Zmieniona wówczas wersja nazwiska miała ułatwić tancerce kontakty zawodowe.

Siedzibą Ballet Russe de Monte Carlo, powstałego po rozłamie Baletów Rosyjskich Diagilewa, w czasie II wojny światowej stał się Nowy Jork, ale zespół nie dysponował własną sceną. Artyści występowali w Metropolitan Opera lub City Center, a przede wszystkim na gościnnych scenach w całych Stanach Zjednoczonych w trakcie wielomiesięcznych tournée. Z jednej strony Nina Novak dołączyła więc do zespołu o specyfice, którą znała od czasów Polskiego Baletu Reprezentacyjnego, z drugiej po raz pierwszy zetknęła się z koniecznością zdobywania pozycji w hierarchii właściwie od zera. Na czele Ballet Russe de Monte Carlo stał wówczas Siergei Denham, który – podobnie jak jego wyśmienity poprzednik – nie był ani tancerzem, ani choreografem. W jego osobie znalazła Novak wielkiego propagatora jej talentu. W 1948 roku, gdy Nina Novak dołączyła do corps de ballet Ballet Russe de Monte Carlo, jego największą gwiazdą była Alexandra Danilova.

Już jesienią 1949 roku Novak otrzymała szansę zaprezentowania się w głównej roli w balecie Antoniny Cobos do muzyki Scarlattiego The Mute Wife[11]. Novak zatańczyła wiodącą rolę również w innej premierze tego sezonu – w Balu kadetów, jednoaktowym balecie Davida Lichine’a (muz. Johann Strauss). Prawdziwym przełomem był jednak rok 1952, kiedy niespodziewanie została poproszona o zastąpienie Danilovej w roli Swanildy w balecie Coppélia. Od tego momentu jej pozycja w zespole stale rosła. Novak obsadzana była w najważniejszych rolach z repertuaru klasycznego: wspomnianej Swanildy, Odetty/Odylii z Jeziora łabędziego, Kitri z Don Kichota, Giselle[12], a także w takich produkcjach, jak: Gaîté Parisienne Leonida Miasina (rola sprzedawczyni rękawiczek) czy La Dame à La Licorne Heinza Rosena (postać jednorożca), stworzonych specjalnie dla Ballet Russe de Monte Carlo. Partnerowali jej m.in. Igor Youskevitch, Leon Danielian, George Zoritch i Frederic Franklin. O mocnej pozycji w zespole świadczy fakt, że dzięki staraniom Niny Novak do Ballet Russe de Monte Carlo w 1957 roku w dołączyli jej brat Edmund Nowak i jego żona Irena Koszałkówna. Oprócz pełnienia obowiązków pierwszej solistki Nina Novak przejmowała rolę pedagożki baletu. Tworzyła również choreografie – np. Variations Classiques do muzyki Brahmsa, dobrze przyjęte przez publiczność i krytykę, lecz niewolne od kontrowersji[13]. Już po odejściu z zespołu (w 1962 roku) przejęła kierowanie nim w czasie europejskiego tournée w 1967 roku[14].

Ballet Russe de Monte Carlo w drugiej połowie XX wieku konkurował na amerykańskich scenach z zespołami takimi jak New York City Ballet czy American Ballet Theatre. Problemy finansowe i brak nowych pozycji repertuarowych doprowadziły zespół do zakończenia działalności. Zanim to jednak nastąpiło, Nina Novak miała okazję wystąpić na polskich scenach. Przyjazd w 1961 roku do ojczyzny umożliwiło zaproszenie amerykańskiej ambasady w Polsce. Novak wystąpiła w Warszawie w Jeziorze łabędzim i Giselle. W roli Odetty/Odylii mogła podziwiać ją również publiczność w Poznaniu. Novak uświetniła swoją obecnością także trasę Międzynarodowego Baletu Gwiazd, czyli serię występów kilku duetów z różnych krajów w polskich miastach m. in. w Łodzi i Sopocie[15]. Do przyjazdu tancerki dość zdawkowo odniosła się prasa codzienna, z jej wizyty nakręcono jednak krótki materiał filmowy na potrzeby Kroniki Filmowej, na którym widać Novak spacerującą warszawską ulicą, a także tańczącą z partnerującym jej w czasie pobytu w Polsce Zbigniewem Strzałkowskim[16].

Początek lat sześćdziesiątych obfitował w wiele innych, ważnych wydarzeń w życiu Niny Novak. W 1962 roku odeszła z zespołu Denhama, a rok później powtórnie wyszła za mąż, z czym wiązała się przeprowadzka do Wenezueli. W Ameryce Południowej wznowiła działalność sceniczną we współpracy z impresario Albertem Allazem. Bardziej zaangażowała się w nauczanie nowego pokolenia tancerek i tancerzy, tworząc własny zespół baletowy. Gdy po paru latach jej kolejne małżeństwo się rozpadło, postanowiła pozostać w Wenezueli. W 1972 roku, po zawarciu trzeciego związku małżeńskiego, otworzyła w Caracas szkołę tańca – Academia de Ballet Clásico Nina Novak. Jednym z sukcesów pedagogicznych było zdobycie przez podopiecznego Novak Alexiego Zubirię srebrnego medalu w 1982 roku na prestiżowym konkursie w Jackson[17]. Jej działania miały ogromny wpływ na sztukę tańca w Wenezueli, kraju, który w latach sześćdziesiątych nie miał tradycji baletowych, dlatego też Nina Novak w pełni zasłużenie nazywana jest tam pionierką tańca klasycznego.

Ostatecznie ze sceną pożegnała się w 1984 roku, wówczas całkowicie poświęciła się nauczaniu i krzewieniu tradycji baletowej klasyki, również jako dyrektorka artystyczna repertuaru klasycznego w Complejo Cultural Teresa Carreño w Caracas.

Związki z Polską, przede wszystkim przez sytuację polityczną, miały charakter głównie rodzinny, choć po roku 1961 Novak jako tancerka zaprezentowała się warszawskiej publiczności raz jeszcze. W 1978 roku wystąpiła w partii Swanildy w balecie Coppélia. Przez wiele lat jej obecność w polskim piśmiennictwie baletowym miała charakter wzmianek[18]. Dopiero w roku 2017 doczekała się docenienia przez najwyższe władze państwa – prezydent Andrzej Duda odznaczył Ninę Novak Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Duże zaangażowanie w działalność na terenie Wenezueli osłabiło związki Niny Novak ze Stanami Zjednoczonymi, co widać chociażby w słynnym filmie dokumentalnym z 2005 roku Ballets Russes (reż. Dayna Goldfine, Dan Geller)[19]. Jednak w czerwcu 2000 roku wzięła udział w zorganizowanej w Nowym Orleanie czterodniowej konferencji zatytułowanej Dziedzictwo Baletów Rosyjskich w Amerykach, w trakcie której prowadziła zajęcia, prezentując wybrane partie z repertuaru Ballet Russe de Monte Carlo[20].

W 2016 roku, z powodu trudnej sytuacji w tym kraju, Nina Novak opuściła Wenezuelę i ponownie zamieszkała w Stanach Zjednoczonych. Zmarła w Filadelfii 15 marca 2022 roku. Urna z prochami spoczęła na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie. Mimo dwóch książek autobiograficznych – wydanej po hiszpańsku Nina Novak: el ballet, mi vida, mi passion[21] i polskiej Taniec na gruzach[22] – nie sposób oprzeć się wrażeniu, że historia Niny Novak wciąż czeka na opowiedzenie, a jej ogromny dorobek na rzetelne upamiętnienie.

[1] Vide Marianna Jasionowska, Ewa Kretkowska, Bronisława Niżyńska – baletmistrzyni i choreografka Polskiego Baletu Reprezentacyjnego (1937–1938), tekst niepublikowany, napisany w ramach programu NIMiT „Białe Plamy” 2020, s. 11.
[2] Vide Irena Turska, Przewodnik baletowy, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1989, s. 248.
[3] Hasło: „Mikołaj Kopiński”, https://encyklopediateatru.pl/osoby/15978/mikolaj-kopinski [dostęp: 10 marca 2023].
[4] Wiktor Krajewski, Taniec na gruzach. Nina Novak w rozmowie z Wiktorem Krajewskim, Prószyński Media, Warszawa 2020, s. 130, 138–139.
[5] Vide Irena Turska, Przetańczone życie. Rzecz o Leonie Wójcikowskim, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2006, s. 129-130.
[6] Vide Feliks Parnell, Moje życie w sztuce tańca. Pamiętniki 1898–1947, Grako, Łódź 2003, s. 351–352, 354.
[7] Afisz: Ostatnie 2 występy Polskiego Baletu Kopińskiego, https://polona.pl/item/afisz-inc-dnia-ostatnie-2-wystepy-polskiego-baletu-kopinskiego,OTU3MTgyNDU/0/#info:metadata [dostęp: 8 marca 2023].
[8] Vide Wiktor Krajewski, Taniec na gruzach…, op. cit., s. 242–244.
[9] Ibidem.
[10] Vide Cristobal van Scanzoni, Urszula Siemińska, In Memory of Nina Novak, 1923–2022, https://www.dancemagazine.com/nina-novak-ballerina-obituary/ [dostęp: 3 marca 2023].
[11] Vide Leslie Norton, Frederic Franklin, Frederic Franklin: A Biography of the Ballet Star, McFarland & Company, Jefferson 2007, s. 122.
[12] Do tej roli przygotowywała ją w Kalifornii Bronisława Niżyńska, Vide Lynn Garafola, La Nijinska. Choreographer of the Modern, Oxford University Press, New York 2022, s. 451.
[13] Ibidem.
[14] Cristobal van Scanzoni, Urszula Siemińska, In Memory of Nina Novak, op. cit.
[15] Vide „Express Wieczorny”, 5 czerwca 1961, nr 132 oraz wycinki prasowe zamieszone w książce Krajewskiego, Wiktor Krajewski, Taniec na gruzach…, op. cit., s. 325–326.
[16] Na występach, PKF27B/61, http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/10602 [dostęp: 3 marca 2023].
[17] Lista medalistów Międzynarodowego Konkursu Baletowego w Jackson, https://www.usaibc.com/about-us/the-competition/past-medalists/ [dostęp: 5 marca 2023].
[18] Vide Irena Turska, Almanach balet polskiego 1945–1974, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1983; Jerzy Waldorff, Zbuntowane uszy, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1968; Tacjanna Wysocka, Dzieje baletu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970.
[19] W filmie pojawia się fragment wywiadu z Niną Novak oraz ujęcia z prowadzonej przez nią lekcji. W wypowiedziach innych bohaterów – tancerek i tancerzy Ballet Russe de Monte Carlo – nazwisko Novak pojawia się rzadko i nie zawsze w pozytywnym kontekście.
[20] Leslie Norton, Frederic Franklin, Frederic Franklin: A Biography…, op. cit.., s. 194.
[21] Luisa Himiob, NINA NOVAK: el ballet, mi vida, mi pasion…. (memorias de Nina Novak), Graficas Acea, Caracas 2011.
[22] Wiktor Krajewski, Taniec na gruzach…, op. cit.