Migrujące historie kobiet – o „Nomadce” Amareya Theatre & Guests

Przez piętnaście lat swojego istnienia teatr ruchu i ciała Teatr Amareya/ Amareya Theatre & Guests – pod druga nazwą zespół realizuje projekty międzynarodowe – wypracował unikalny styl pracy i estetykę. W swoich działaniach twórczych łączy taniec współczesny, taniec butoh oraz teatr fizyczny. Ta mieszanka, złożona z bardzo różnych jakości, doskonale się uzupełnia i wzmacnia siłę artystycznego wyrazu. Artystki niezmiennie dbają o klarowną formę swoich prac. Dodatkowym atutem ich spektakli i projektów jest włączanie aktualnych kontekstów społecznych, politycznych czy kulturowych, a także czerpanie z różnych dziedzin sztuki.

Przesiedlenie, migracja, dyskryminacja, „inny”, obcy – to słowa klucze, którymi można opisać spektakl Nomadka, zaprezentowany w ramach międzynarodowej konferencji poświęconej działalności Bronisława Piłsudskiego w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie. Nomadka jest owocem spotkania Katarzyny Pastuszak z Louise Fontain w 2012 roku. Ten ciekawy projekt  artystyczno-badawczy rozwija się dzięki umieszczaniu go w coraz to innym kontekście geograficznym, politycznym i socjologicznym. Nową jego odsłonę wyróżnia przede wszystkim inna obsada. Do udziału w nim zaproszono bowiem dwie przedstawicielki ludu Ajnu, którego kulturę badał właśnie Bronisław Piłsudski. Spektakl od pierwszych scen zachęca widzów do śledzenia wielokulturowego dialogu na temat tożsamości, lokalnego patriotyzmu czy mniejszości etnicznych. Ajnowie to lud przybyły do południowej części Sachalinu oraz na wyspy Japońskie i Kurylskie około sześć tysięcy lat temu. Zajmowali się łowiectwem i zbieractwem, mieli swój język i odrębną od japońskiej kulturę. W latach 50. XX wieku przekonywano o całkowitej asymilacji Ajnów, a Japończycy uznali Ajnów za obywateli Japonii. Monoetniczność była w tym przypadku dużym nadużyciem. W XIX wieku w Japonii powstał urząd do spraw kolonizacji, który zajmował się asymilacją Ajnów. Pozbawiono ich prawa do posiadania ziemi. Kobietom zabroniono noszenia kolczyków, niedozwolone były również tradycyjne tatuaże. Zakazano połowu ryb., tępiono charakterystyczne dla tego ludu obrzędy i wierzenia. Działania rządu Japonii doprowadziły do zdecydowanego zmniejszenia się liczby ludności ajnuskiej oraz do prawie całkowitej zagłady ich języka. Obecnie do pochodzenia ajnuskiego przyznaje się maksymalne 50 tysięcy ludzi, tylko kilkuset zachowało odrębność kulturową, kilkadziesiąt antropologiczną, a językiem ajnuskim posługuje się jedynie około 10 osób. W taki sposób odrębny typ antropologiczny niemal przestał istnieć. Dopiero na początku lat 90. przedstawiono rzetelne raporty o oryginalności języka, kultury i religii orzekające, że Ajnowie stanowią mniejszość etniczną.

Od początku osią spektaklu Amareya Theatre & Guests była historia Louise Fontain, Grenlandki przesiedlonej wraz z innymi dziećmi do Danii. Projekt realizowany przez rząd Danii zakładał reedukację Grenlandczyków, ich późniejszy powrót na wyspę, a następnie stworzenie tam nowej inteligencji. Fontain nie wróciła jednak do domu po roku, ale po niemal czterdziestu latach, czując potrzebę odnalezienia swoich korzeni na nowo. Jej historia jest przykładem utraconej, niejako wydartej tożsamości. Kobieta zapomniała języka, którym posługiwała się w dzieciństwie oraz utraciła więzi z rodziną i ze swoją ojczyzną. Tragizm sytuacji Fontain polega na tym, że nie czuje się ona w pełni ani Grenlandką, ani Dunką. Poczucie bycia „pomiędzy”, braku korzeni, fakt, że nigdzie nie mogła czuć się jak w domu, miało duży wpływ na jej życie. Wyobcowanie i świadomość bycia intruzem towarzyszy jej nieustannie i nie pozwala zaznać spokoju. Historia ludu Ajnów jest w pewnym sensie paralelna do historii Fountain.

Przestrzeń, w jakiej rozgrywa się Nomadka, została podzielona na kilka części. Z przodu na środku ustawiono stół z pokaźnym stosem pluszowych maskotek. Z jednej strony stołu w grenlandzkim stroju stoi  Fountain i ostrzy tradycyjne noże. Widzowie wyraźnie słyszą dźwięk ostrzonego metalu. Z drugiej strony stołu stoi krótkowłosa kobieta i hipnotycznie wpatruje się w publiczność. To na jej włosach Fountain sprawdzi, czy noże są dość ostre. Scena ta przypomina nieznany widzom rytuał albo nawet akt składania ofiary. Kiedy noże są już naostrzone, kobieta o hipnotyzującym spojrzeniu przytuli się do maskotek znajdujących się na stole, po czym zacznie wkładać je pod t-shirt, chcąc otoczyć się bezpieczną warstwą miękkiego pluszu. W przestrzeni, oprócz tej zajmującej uwagę dwójki artystek, znajduje się także wolno krocząca kobieta, ubrana w codzienną sukienkę. Jej twarz poważna, bez cienia emocji. Przemierza scenę kilkakrotnie, poruszając się po liniach prostych równoległych i prostopadłych do widowni. W pewnym momencie w jej rękach znajdzie się taczka, na której wieźć będzie młodą, długowłosą kobietę. Trudno oprzeć się wrażeniu, że symbolizuje ona Duńczyków, którzy siłą chcieli przeszczepić swoją kulturę dzieciom z Grenlandii – tak może być odczytany motyw dziewczyny wywożonej na taczce, trochę jakby wbrew swojej woli. Ta kolejna bohaterka „żywego obrazu” będzie poruszać się bardzo dynamicznie. Zajmie dużo przestrzeni sceny i korzystając z techniki tańca współczesnego, mocno ożywi obraz. Jej ruch rozpoczyna się od dość spokojnego fragmentu, w którym tancerka ma na głowie ogromną maskę białego niedźwiedzia lub wilka (trudno jednoznacznie ocenić, które to zwierzę). Z czasem porusza się w sposób coraz bardziej żywiołowy, często w bliskim kontakcie z podłogą. W dalszej części spektaklu dołączy do niej druga tancerka. We fragmencie tego swoistego duetu wykorzystano także kule ortopedyczne i to z ich pomocą, albo przeszkodą, poruszają się obydwie artystki. Czytelnie dają w ten sposób do zrozumienia. że odłączenie człowieka od jego naturalnego środowiska, domu, otoczenia, oderwanie go od korzeni nie tylko jest rodzajem ograniczenia, a także ma dalekosiężne i długotrwałe skutki, sprawiające że człowiek czuje się w pewien sposób upośledzony. Bardzo silny w swoim wyrazie obraz udało się stworzyć z tyłu, po lewej stronie sceny. Kwadrat białego światła na podłodze wypełniają tu cienie ostrych noży wiszących na cienkich żyłkach. Ich ostrza skierowano w dół, wprost na osobę, która znajduje się pod nimi. Najpierw siedzieć tam będzie jedna z przedstawicielek ludu Ajnu. W kolejnej scenie ustąpi ona miejsca nagiej postaci. Ta w białym świetle stworzy ze swojego ciała piękne, choć mało naturalne bryły. Po chwili przyodzieje się w biały kostium i stworzy duet ze wspomnianą wyżej tancerką. Kolejne bohaterki, dwie przedstawicielki ludu Ajnu, ubrane są w tradycyjne stroje. Ich ruch jest wolny i pełen dostojeństwa. Jedna wykonuje jakiś rodzaj tradycyjnego tańca, druga, siedząca pod instalacją z noży, wypowiada tekst, który zarysowuje najistotniejsze wątki w historii ludu Ajnu. Stanowi on kontrapunkt wobec tego, co słyszymy z ust Louis Fontain i domyślamy się, że uzupełnia on historię Grenlandki i wzmacnia głos grup wykluczonych. Ciekawym zabiegiem jest wprowadzenie na scenę regionalnych ajnuskich strojów. Wraz z kilkoma innymi elementami wyostrzały one kontrast, który zdaje się jedną z niepisanych zasad budowania obrazu: kolory biały i czarny (w kostiumach Ajnu jeszcze ziemisty, czy pomarańczowy), nagi i ubrany, miękki i delikatny oraz ostry i bezwzględny – to tylko kilka par jakości, które z zainteresowaniem możemy zauważyć na scenie. Interesujące jest też przekroczenie granicy między wykonawczyniami i publicznością. Jedna z performerek narusza strefę komfortu publiczności, układając na betonowym gzymsie ciągnącym się wzdłuż niej, między pierwszym a drugim rzędem, pluszowe maskotki. Jej działania od początku do końca pozostają nieco psychodeliczne: dziwny chód, abstrakcyjne zachowanie, głośno artykułowane i niespodziewane dźwięki. To wszystko buduje wizerunek osoby nieco szalonej, nieprzewidywalnej i być może takiej, która została skrzywdzona, a teraz nie może sobie poradzić ze swoim życiem – jest zagubiona i nieprzystosowana.

Prezentowany obraz jest uzupełniony projekcją, która przedstawia tradycyjne oprawianie ryb. Na jej tle wyświetlony został także tekst, który wypowiadają tancerki-aktorki na scenie. Głos Louis Fontain, jej indywidualna narracja staje się tu pretekstem do podjęcia problemu przesiedlenia, migracji i dyskryminacji. Sceniczne mikronarracje stwarzają symboliczną przestrzeń dla tych, którzy poszukują swojej tożsamości, albo dla tych, którym z rożnych powodów trudno jest zachować swoją inność. Metaforyczne głosy oderwanych od swojego świata kobiet związane z ich indywidualnymi historiami  zabierają widza poza granice codziennego doświadczenia. Dramaturgia przedstawienia budowana jest z pomocą czytelnych środków teatralnych. Podstawowym tworzywem jest tutaj ciało: różnie odziane, różnie poruszające się i różnie potraktowane staje się manifestacją tego, co duchowe i ulotne. Kobiety umieszczone w jednej przestrzeni, poruszające się w odmienny sposób, pokazują, że ich losy są ze sobą splecione, a zaprezentowany obraz nie jest odtworzeniem życia Louis Fontain, ale wielopłaszczyznową opowieścią o tożsamości kobiet. Każda z pojawiających się na scenie kobiet ma do przekazania coś od siebie i o sobie, ale jednocześnie ich narracje składają się w większą całość, jak puzzle, dopełniając się wzajemnie.

Spektakl jest dojrzałą reakcją na problemy społeczno-polityczne i stanowi zaproszenie do poznania różnorodnych kontekstów kulturowych. Artystki wykorzystują rożne języki i symbole, ale opowiadają o jednoczących ludzi doświadczeniach i stwarzają przestrzeń porozumienia bez względu na różnice i podziały. Równocześnie ukazują, że to, co w naturalnym środowisku jest dla człowieka proste i oczywiste, przestaje takie być w obcej rzeczywistości, a pozbawienie człowieka części jego tożsamości, ma duży wpływ na całe jego życie. Odkrywanie prawdy o sobie jest sposobem na odzyskanie godności i ukonstytuowanie się silniejszej tożsamości. Spektakl w czytelny sposób ukazuje potencjalną płynność ludzkiej tożsamości i uświadamia, że to, co często jest stygmatyzowane i określane jako inne, może być wartością dodaną życia każdego człowieka.

Koncept: Katarzyna Pastuszak, Louise Fontain

Reżyseria: Katarzyna Pastuszak

Występują: Louise Fontain, Utae Ehara, Tsugumi Matsudaira, Katarzyna Pastuszak, Aleksandra Śliwińska, Daniela Komędera, Monika Wińczyk

Teksty: Louise Fontain, Monika Popow, Katarzyna Pastuszak

Muzyka: Joanna Duda, Utae Ehara

Czas trwania: 60 min.  

Spektakl zaprezentowany w ramach międzynarodowej konferencji poświęconej działalności Bronisława Piłsudskiego w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie 18 października 2018 roku.