Alternatywne anatomie i gimnastyka świadomości – o performansie Anne Juren na SBNT na Malcie 2019

Fantasmical Anatomy Lessons/ The Body, desire for symmetry w koncepcji Anne Juren jest rodzajem wydarzenia łączącego różne formy wyrazu – spektaklu tanecznego, wykładu performatywnego, sesji „terapeutycznej” i instalacji dźwiękowej. Polscy widzowie mieli okazję wziąć udział w performansie Juren podczas tegorocznego przeglądu Stary Browar Nowy Taniec na Malcie, który odbył się w ramach Malta Festival[1].

Uczestnicy oglądają, słuchają i doświadczają Fantasmical Anatomy Lessons… leżąc na piankowych materacach. Juren zaprasza każdego z odbiorców do przyjęcia wygodnej pozycji, w której będzie czuć się komfortowo. Następnie zachęca do zamknięcia oczu i wsłuchania się w jej głos. Spokojna intonacja i atmosfera, tworzona przez tancerkę, może przypominać sesje treningu autogennego. Celem artystki jest jednak nie tyle relaksacja widzów, co zaproszenie ich do myślenia o ruchu, ciele i ludzkiej percepcji – poprzez przygotowane przez nią ćwiczenie wyobrażeniowe.

W swoim monologu Juren buduje uważność uczestników, dążąc do tego, by publiczność skoncentrowała się na własnym doświadczeniu somatycznym. Odwołuje się do poszczególnych części ciała, pyta o położenie w przestrzeni, odczuwane ciepło, odległość od innych uczestników. Aktywizuje również wyobraźnię związaną ze zmysłami smaku i dotyku. Skłania słuchaczy monologu, by pomyśleli o tym, jak język układa się w ustach? Ile waży? Jak liże, smakuje i mówi? Następnie prosi uczestników, by wyobrazili sobie, że ich język znajduje się poza ciałem, dotykając zębów od frontu, ścian i sufitu. Artystka snuje fantazje o rozciągliwości naszych organów, o ciele ogarniającym zmysłem dotyku całe pomieszczenie.

Juren kontynuuje pobudzanie wyobraźni somatycznej widzów w kolejnych częściach wydarzenia. Pociera kamienie, przelewa wodę przy mikrofonie, wywołując „mokre” i „szorstkie” dźwięki, do których odwoływała się wcześniej w monologu o „fantastycznych anatomiach”. Wydarzenie kończy solo Juren , które szczególnie interesujące okazuje się w relacji do poprzednich części performansu. Intensywne myślenie przez widzów o ciele i ruchu w pierwszej części Fantasmical Anatomy Lessons nie pozostaje bez wpływu na odbiór jej tańca. Na początku Juren dźwiękiem i słowem oddziałuje na ciało i propriocepcję uczestników. Po aktywnym wysłuchaniu monologu artystki inaczej odbierać można jej taniec – skupiając się na intencjach ruchu lub jego związku z wyobraźnią czy też zapleczem konceptualnym, ściśle powiązanym z działaniami ruchowymi wykonawczyni.

Projekty artystyczno-badawcze, do których należą poszukiwania Juren, ukazują, że w tworzenie tańca integralnie wpisane jest myślenie o ruchu – wyobrażanie sobie jego przebiegu, charakteru i następstw. Juren w swojej praktyce artystycznej stara się poszerzać granice tego, co rozumiemy poprzez taniec i choreografię. Tymczasem w eksperymencie Juren nastepuje odwrócenie tego wektora komunikacji – to wyobrażenia uczestników, stymulowane przez narrację artystki, wywołują ich doświadczenia psychosomatyczne. Uczestnicy Fantasmical Anatomy są świadomi , że to ich myśli wpływają na ruch podczas performansu. Proces ten zachodzi zarówno, gdy doświadczają własnych mikrogestów podczas „treningu autogennego” na początku wydarzenia, jak i kiedy oglądają kończące eksperyment solo, w trakcie którego ich myśli wciąż krążą wokół wcześniejszego monologu.

Trudno powiedzieć, co interesuje twórczynię bardziej: doświadczenie odbiorców, komunikacja podczas spektaklu czy konceptualny wymiar pracy. Niezależnie od tego, metataneczne Fantasmical Anatomy… dotyczyć może wszystkich wymienionych sfer. Eksperyment Juren można określić mianem „wydarzenia o wydarzeniach” tanecznych lub też o procesie ich percepcji i performowania. W swojej pracy artystka zdaje się pytać: jakie miejsce może pełnić wyobraźnia somatyczna w tańcu? Nie odpowiada na nie jednoznacznie, raczej testuje pewne rozwiązania, eksponując zarazem rolę procesów myślowych, które psychosomatycznie oddziałują tak na widzów, jak na twórców tańca oraz choreografii. Artystka zaprasza do rewizji wciąż silnie zakorzenionych w nas schematów odbioru sztuk performatywnych i zestawów przekonań dotyczących stosowanych przez nie środków oraz strategii – nie rozstrzygając, co już jest, a co jeszcze nie jest tańcem i choreografią. By jednak zamierzone przez twórczynię poszerzanie rozumienia praktyk tanecznych mogło się powieść, możemy zastosować filozoficzne ujęcie podejmowanej przez artystkę problematyki – i w tym celu odwołać się do kognitywistyki oraz filozofii umysłu.

Włodzisław Duch, naukowiec i popularyzator neuronauk, analizując związki tańca i nauk kognitywnych, stwierdza, że „rusza się ciało, ale tańczą mózgi”[2]. Zarówno praca nad opanowaniem ruchu, jak i jego recepcją wiąże się ze znacznym zaangażowaniem niemal wszystkich obszarów mózgu. Ruch wyobrażony i ruch wykonywany są ze sobą ściśle powiązane, co zaczynamy coraz lepiej rozumieć dzięki badaniom neuronaukowym. Niewątpliwym atutem performansu Juren w tym zakresie jest m.in. eksponowanie związku tańca z inteligencją kinestetyczną i odwoływaniem się do osobistych doświadczeń oraz umiejętności ruchowych uczestników.

Niektórzy filozofowie umysłu, m.in. John Searle, uznają że „świadomość, z całą jej subiektywnością, jest wynikiem procesów zachodzących w mózgu”, zaś „same stany świadomości są cechami wyższego rzędu właściwymi mózgowi”[3]. Nie będzie wiele przesady w stwierdzeniu, że myślenie o ruchu i zdolność do wyobrażania go sobie jest jedną z ważniejszych umiejętności, jakie posiadają tancerze i choreografowie. Eksperyment Juren pozwala zauważyć, że procesy myślowe dotyczące ruchu nie tylko nie są pozbawione aspektów cielesności czy fizyczności, lecz także stanowią nierozłączny składnik psychosomatycznego doświadczenia tańca. Artystka w Fantasmical Anatomy… znajduje interesujący sposób włączenia tego rodzaju aktywności w strukturę performansu.

Eksperyment Juren nie skłania jednak tylko do filozoficznych rozważań metatanecznych – interesujący wydaje się także dobór środków pochodzących spoza obszaru sztuk wykonawczych. Performans Juren ma charakter transdyscyplinarny, a obrany przez artystkę kierunek poszukiwań pozostaje niejednoznaczny. Gdyby nie kontekst tańca współczesnego, w jakim prezentowane było wydarzenie, monolog Juren z początku performansu moglibyśmy nazwać treningiem autogennym lub wspólną medytacją. Zagadnienia relacji świadomości i ruchu, czy rozważania dotyczące percepcji tańca, z których czerpie inspirację Juren, sugerować by mogły, że artystka zwiąże się np. z nurtem poszukiwań artystyczno-naukowych. Tymczasem Fantasmical Anatomy… łączy praktyki badawcze (które zwykliśmy traktować jako racjonalne), z nieracjonalnymi działaniami, takimi jak sesje terapeutyczne odwołujące się do fantazji i atmosfery wydarzenia. W eksperymencie choreografki silnie perswazyjne zachęty do wizualizacji alternatywnego ciała i jego ruchów (o wręcz ezoterycznym charakterze) przeplatają się z pytaniami o autoanalizę własnej sytuacji jako odbiorcy.

Artystka posługuje się sugestią i narzędziami psychologicznymi, a także odwołuje się do ludzkiej nieracjonalności, by stymulować i podważać naszą recepcję sztuk performatywnych. Nie pyta, ani nie wyjaśnia jak działa mózg podczas spektaklu tanecznego. Koncentruje się raczej na zachęcaniu do podążania takimi ścieżkami, które pozwolą doświadczyć nierozdzielności relacji ciało-umysł.

Juren korzysta z palety środków, z której być może filozofowie umysłu czy neuronaukowcy raczej by nie skorzystali, uznając podobne „ezoteryczne” kierunki za manowce rozważań. Tymczasem choreografka w poukładany, racjonalny świat całościowego myślenia o świadomości włącza: fantazję, perswazję, rytualną atmosferę i myślenie magiczne. Zachowanie niejednoznaczności umożliwia jej także wybór specyficznej, badawczo-artystycznej formuły wydarzenia.

Twórczyni zaprasza uczestników do konceptualnego laboratorium sugestii, ale oprowadza nas po nim bardziej jak zwiedzających, niż laborantów. Brak bezpośredniego zaangażowania uczestników, czy zaproszenia do dyskusji nie podważa jednak atrakcyjności i skuteczności eksperymentu Juren jako ciekawej wypowiedzi metatanecznej. Fantasmical Anatomy… skłania odbiorcę do autorefleksji dotyczącej tego, jak odbieram ruch na scenie? Jak doświadczenie własnego ciała projektuję na zachowanie ciał innych? Jak słowa, dźwięk i inne pozaruchowe formy wpływają na percepcję choreografii?

W swoim performansie Juren podejmuje szereg problemów ważnych dla teorii tańca współczesnego, dotyczących relacji myśli, świadomości i ruchu. Wbrew pozorom jej kierunek poszukiwań nie rezygnuje z tańca. Artystka posługuje się ruchem, ale nie tylko nim. Za jej twórczością stoi przekonanie, że sama choreografia i jej wykonanie są tylko jednymi z elementów odbioru dzieła tanecznego, istniejącymi w relacji do poczucia własnego ciała, doświadczeń odbiorców i ich aktualnej kondycji psychosomatycznej. Dzięki tej postawie Fantasmical Anatomy… staje się inspirującą okazją do doświadczenia wątpliwości na temat podstawowych – nie zawsze wyrażanych wprost – założeń i oczekiwań względem percepcji tańca.

Fantasmical Anatomy Lessons/ The Body, Desire for Symmetry

Performans i koncepcja: Anne Juren (Austria))

Malta Festival 2019, 29 czerwca 2019 roku

Czas trwania: 45 minut

Język: angielski