Brnąc przez archiwa. Bibliografia zagadnień tańca 1967-2017. Część II

Niniejszy tekst powstał na podstawie komunikatu wygłoszonego przez autorki 14 września 2018 roku podczas konferencji Polskiego Forum Choreologicznego. Skrócona wersja artykułu ukaże się w XX tomie rocznika „Studia Choreologica”. Niniejszą, pełną wersję, publikowaną na taniecPOLSKA.pl, podzielono na dwie części. W części I, dostępnej pod adresem: http://www.taniecpolska.pl/krytyka/653, autorki przedstawiły:

1. podstawowe informacje na temat projektu,

2. cel i zakres przedsięwzięcia,

3.1. system pracy przyjęty przez zespół,

3.2. źródła materiału i prace kwerendowe – zasady ogólne i szczegółowe.

Część II jest kontynuacją, dlatego dla pełnego obrazu omówionego procesu badawczego sugerujemy zapoznanie się z I częścią artykułu.

3.3 Struktura katalogu

Starannie zanalizowano struktury katalogów Ireny Ostrowskiej i Roderyka Langego i zastosowany w nich podział na sekcje (różny dla poszczególnych tomów). Po przemyśleniu takich aspektów, jak: ewolucja terminologii choreologicznej, przemiany form obecności tańca w polskiej kulturze, przemiany w sztuce tańca i choreografii, obecny stan literatury, możliwości stwarzane przez inne edytory niż tekstowe, możliwości stwarzane przez formę katalogu on-line, zdecydowano się nie dzielić materiału na sekcje. W zamian opatrzono każdy rekord oznaczeniem kategorii tematycznej (stanowiącej jeden z filtrów, za pomocą których można sortować dane umieszczone w pliku Excel), a w koniecznych przypadkach – dwóch kategorii.

Przy opracowywaniu kategorii tematycznych przyjęto, iż mają one być:

– wystarczająco, ale nie nazbyt szczegółowe,
– wystarczająco, ale nie nazbyt ogólne,
– przyjazne w użytkowaniu.

Początkowo kusząca wydawała się koncepcja przypisania każdej pozycji dwóch rodzajów kategorii, z których jeden oznaczałby perspektywę badawczą przyjętą w skatalogowanym tekście (np. antropologia i socjologia tańca), drugi zaś rodzaj lub formę tańca, o jakim mowa (np. taniec ludowy). Zrezygnowano jednak z tej idei ze względu na następujące ustalenia:

– w wielu przypadkach określenie drugiego rodzaju kategorii byłoby trudne do określenia na podstawie tytułu publikacji,

– nieunikniona ewolucja terminologii choreologicznej sprawiłaby, że w dalszej przyszłości oznaczenie rodzaju lub formy tańca stałoby się nieużyteczne lub mylące,
– katalog nie ma być przestrzenią rozważań teoretycznych, a możliwie obiektywnym spisem bibliograficznym.

Ostatecznie ustalono listę kategorii, myśląc o modelu układu subdyscyplin w obszarze choreologii[xxviii]. Badaczki są zdania, że choreologia powinna wyemancypować się jako autonomiczna dyscyplina naukowa w dziedzinie nauk humanistycznych, na równi z teatrologią, historią sztuki, literaturoznawstwem, filmoznawstwem i muzykologią. Po zapoznaniu się z układem subdyscyplin ww. dyscyplin[xxix], analizie historii choreologii[xxx] oraz przedyskutowaniu bibliograficznych potrzeb dyscypliny[xxxi] przyjęto wyszczególnione poniżej kategorie tematyczne, które po części pokrywają się z układem subdyscyplin choreologicznych:

– historia tańca (działalność placówek artystycznych i instytucji, historia form scenicznych, historia form społecznych, przemiany tańca w ujęciu chronologicznym, organizacja życia tanecznego, jubileusze, rocznice);
– ludzie tańca (biografie, autobiografie, sylwetki, wywiady, rozmowy, nekrologi);
– teoria sztuki tańca i choreografii (teoria dzieła choreograficznego, relacja odbiorcza z dziełem, analiza dzieła jako modelu teoretycznego, teoria performansu/sztuki performance);
– teoria kompozycji (teoria instancji nadawczych dzieła choreograficznego[xxxii], metody twórcze, środki wyrazu artystycznego);
– krytyka tańca (analiza konkretnego dzieła, relacje z festiwali, konkursów, turniejów, opisy działalności zespołów, reportaże, wzmianki, felietony, recenzje wszelkich form dzieła choreograficznego – spektakli, performansów – i form pokrewnych – widowisk, musicali, operetek);
– antropologia i socjologia tańca (zachowania społeczne, taniec w życiu społeczności i społeczeństwa, przemiany tańca w ujęciu kulturoznawczym);
– psychologia tańca (związek tańca z psychiką człowieka, taniec jako narzędzie zmiany psychicznej, psychologia zawodów związanych z tańcem);
– pedagogika i metodyka tańca (dydaktyka, propedeutyka, działalność ośrodków edukacyjnych, podręczniki);
– teoria ruchu, metodologia i notacja (choreologia w wąskim rozumieniu jako badanie ruchu, rozważania choreotechniczne, metodologia badawcza, systemy notacyjne);
– taniec a inne dziedziny sztuki (związki z muzyką, sztukami wizualnymi, teatrem, literaturą, filmem);
– taniec a inne dziedziny nauki (związki międzydziedzinowe, szczególnie z medycyną);
– literatura dla dzieci (edukacja, rozrywka)[xxxiii].

3.4 Koncepcja formy dalszego udostępnienia katalogu (zagadnienie otwarte)

Początkowo zakładano, że katalog (wraz ze wstępem informującym m.in. o konwencji opisów bibliograficznych i materiałach źródłowych, stanowiącym integralną część pracy) powinien funkcjonować w dwóch formach:

– on-line:
– umieszczony w internecie i możliwy do pobrania plik Excel, pozwalający na sortowanie danych według wybranego kryterium,
– baza danych z interfejsem pozwalającym na wyszukiwanie treści przy użyciu więcej niż jednego słowa kluczowego jednocześnie,
– wydania książkowego podzielonego na sekcje według kategorii tematycznych. W tym celu do zespołu zaproszono Michała Kursę współpracownika Warszawskiej Pracowni Kinetograficznej, informatyka, który miał wesprzeć grupę na etapie konwertowania danych i formułowania kształtu pliku tekstowego.

Obecnie zespół uważa, że na wydanie katalogu drukiem jest za wcześnie. Najpierw należałoby przeprowadzić badania uzupełniające obecną zawartość i pozwalające na przeszukanie przestrzeni, do których zespół nie dotarł lub których świadomie nie objął swoimi działaniami. Badania takie powinny być rozpisane w formie długotrwałego, wieloetapowego projektu, realizowanego przez odpowiednio dobrany zespół. Dopiero po takich uzupełnieniach wydanie katalogu drukiem będzie uzasadnione i wskazane.

4. Wnioski i zakończenie

4.1. Wnioski o charakterze bibliograficznym

Badaczki uznają, że jako znajdujące się wewnątrz procesu badawczego i pozbawione dystansu do pozyskanych danych, prawdopodobnie nie potrafią prawidłowo ocenić możliwości, jakie stworzy udostępnienie katalogu. Zostanie to określone dopiero poprzez jego użytkowników/czki. Zespół przewiduje, że wśród możliwych zastosowań znajdą się:

– prace kwerendowe na potrzeby akademickie, tak dziedzinowe, jak interdyscyplinarne,
– badania na temat historii choreologii (w tym: postaw badawczych),
– badania na temat historii krytyki tańca (w tym: postaw krytycznych),
– badania na temat języka pisania o tańcu,
– podniesienie rangi sztuki tańca i choreografii,
– podniesienie rangi choreologii jako dyscypliny naukowej,
– wyszukiwanie lektur na potrzeby prywatne.

Wstępną wersję katalogu przedstawiono do testów czterem osobom, reprezentującym różne formy zainteresowania tańcem (badania, edukacja, udział w ruchu amatorskim, oglądanie spektakli). Po przeprowadzeniu testów powyższe intuicje znalazły potwierdzenie. Pojawiły się też wskazania takich zastosowań jak:

– samokształcenie choreologiczne,
– uzupełnianie wiedzy na potrzeby kontaktu ze sztuką tańca i choreografii,
– użyteczność dla dyscyplin pozachoreologicznych, m.in. socjologii, historii kultury,
– możliwość statystycznego opisu zależności popularności tematu tańca od warunków socjo-ekonomicznych.

Opinie grupy testowej uwzględniono przy formułowaniu rekomendacji dot. formy udostępnienia katalogu (zob. 3.4).

4.2. Wnioski o charakterze pozabibliograficznym

W odniesieniu do prac kwerendowych należy podkreślić, iż zespół został zaskoczony rozmiarem pozyskanego materiału. Początkowo zakończenie projektu planowano na 31 sierpnia 2018 roku, ale pod koniec lipca złożono wniosek o przedłużenie terminu do 31 października 2018 roku. Jak uzasadniono: „niemożność dostarczenia katalogu w terminie wynika z odkrytego w trakcie prac ogromu materiału, jaki należy skatalogować. Liczba [pozycji] poświęconych tematyce tańca kilkukrotnie przerosła nasze oczekiwania. Siły […] zespołu okazały się niewystarczające na skatalogowanie i usystematyzowanie tak wielkiego materiału w terminie, czego nie dało się przewidzieć, ponieważ kolejne źródła pojawiały się już w trakcie prac badawczych […]. Prace koncepcyjne są bliskie ukończenia, ale zwiększonej ilości czasu wymagają prace stricte kwerendowe”[xxxiv].

Wyniki projektu znacznie przekraczają wstępne założenia z października 2017 roku[xxxv]. Tak duże niedoszacowanie ilości materiału jest najprawdopodobniej rezultatem nieodpowiednich warunków systemowych dla zajmowania się choreologią w Polsce. Na warunki te składają się m.in. takie czynniki jak:

– brak formalnego wyodrębnienia choreologii jako autonomicznej dyscypliny naukowej w obszarze nauk humanistycznych,
– niemożność studiowania teorii tańca w systemie standardowych dziennych studiów licencjackich i magisterskich w formie stricte uniwersyteckiej[xxxvi],
– konieczność samokształcenia i samodzielnego zdobywania wiedzy w sposób nieusystematyzowany i często przypadkowy,
– niedobór opracowań w zakresie badań podstawowych,
– niedobór opracowań w zakresie historii dyscypliny lub ich fragmentaryczny charakter,
– wynikające z powyższych powtarzanie obiegowych opinii, iż „w Polsce o tańcu się nie pisało i nie pisze”, ugruntowujące ten nieprawdziwy sąd w ogólnej świadomości społecznej,
– niemożność utrzymania się z teorii tańca jako zawodu, spychająca profesję na pozycję pracy dodatkowej w stosunku do źródła – utrzymania lub wymagająca podejmowania pracy zarobkowej w innej dziedzinie, pozwalającej na „luksus” pracy choreologicznej.

W rezultacie takiej sytuacji osoby zawodowo zajmujące się choreologią, nawet przy silnej determinacji i szeroko zakrojonych staraniach samokształceniowych, często mają wiedzę niekompletną. Nie zawsze są świadome pełni istniejącego już, ale nieskatalogowanego i nieopisanego dorobku. Zaskoczenie zespołu ujawniającym się stopniowo rozmiarem materiału jest kolejnym potwierdzeniem bezwzględnej konieczności prowadzenia badań podstawowych, prac archiwizacyjnych oraz opracowania i wdrożenia standardowych struktur akademickich poświęconych badaniom choreologicznym.

Projekt planowano jako „wytwórczy”, tj. mający na celu sporządzenie katalogu, tymczasem stał się projektem stricte badawczym. Ujawnił ogrom nieprzebadanego materiału, nieopisanego w usystematyzowany sposób, często nieznanego. Przewidywany efekt końcowy projektu w postaci ogólnodostępnego katalogu wydaje się istotnym źródłem informacji na temat 50-letniej bibliografii zagadnień tańca. Nawet w swojej obecnej, niepełnej formie może stanowić punkt wyjścia do badań zarówno w zakresie poszczególnych subdyscyplin choreologii, jak i w zakresie historii dyscypliny.

4.3. Zakończenie

Od początku trwania projektu zespołowi towarzyszyła świadomość odpowiedzialności, jaką wziął na siebie, i ryzyka niedokładności rezultatów, związanego tak z trudnością wyznaczenia zakresu materiału, jak z czynnikiem ludzkim. Badaczki z jednej strony pilnowały wysokich standardów staranności i rzetelności, z drugiej jednak były ograniczone możliwościami 3-osobowego zespołu. Początkowo rozważano podzielenie zakresu czasowego materiału na mniejsze części i zgłoszenie do VII edycji programu Muzyczne białe plamy wniosku o grant na zbadanie okresu 1967-1977, a w dalszych latach podejmowanie kolejnych projektów, każdorazowo obejmujących dekadę. Ponieważ jednak nie można przewidzieć wyników kolejnych konkursów grantowych (więc i stabilności kontynuacji projektu), a zrealizowanie go było zdaniem zespołu bardzo pilnie potrzebne, zdecydowano się na zakres 50-letni.

Badaczki świadomie podjęły ryzyko stworzenia katalogu niedoskonałego. Uznały, że w świetle opóźnienia choreologii w Polsce w stosunku do badań zachodnioeuropejskich i amerykańskich, trzeba zrezygnować z postawy perfekcjonistycznej: porzucić ambicje pozyskania stu procent materiału (niemożliwego w ciągu niespełna rocznego projektu) i stworzyć zaczyn, możliwy do uzupełniania przez kolejne (oby większe) zespoły badawcze. Ktoś musiał pierwszy powiedzieć: done is better than perfect i wybrać się z motyką na słońce.

Literatura drukowana

Literatura o tematyce klasyfikacyjnej

Adamski J., Wstęp do teatrologii, Warszawa 1996.

Jan Białostocki, Historia sztuki wśród nauk humanistycznych, Wrocław 1980.

Fisher-Lichte E., Teatr i teatrologia. Podstawowe pytania, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, Wrocław 2012.

Helman A., Ostaszewski J., Historia myśli filmowej. Podręcznik, Gdańsk 2010.

Husman H., Wstęp do muzykologii, przeł. J. Zabża, Warszawa 1968.

Królica A., Skrzynka z narzędziami, [w:] I Kongres Tańca. Raport, red. J. Hoczyk, J. Szymajda, Warszawa 2011, s. 141-147.

Lange R., Anthropology and Dance Scholarship, „Dance Research” 1983, nr 1.

Lange R., The Development of Anthropological Dance Research, „Dance Studies” 1980, nr 4

Lange R., The Development of Dance Research, [w:] Studies in Traditional Music and Dance. Proceeding of the 1980 Conference of the U.K. National Committee of the IMFC, ed. P. Cooke, London 1980, s. 3-5.

Lange R., Znaczenie tańca we współczesnej kulturze europejskiej: przegląd ogólny, [w:] Taniec – Choreologia – Humanistyka, red. D. Kubinowski, Poznań 2000, s. 103-130.

Lissa Z., Wstęp do muzykologii, Warszawa 1974.

Literatura – teoria – metodologia, red. D. Ulicka, Warszawa 1998.

Mitosek Z. Teorie badań literackich, Warszawa 1998.

Literatura o tematyce bibliograficznej

Dombek E., Potyczki bibliografa czyli bibliografia od kuchni, Warszawa 2015.

Gawroński A., Dla kogo „Bibliografa Zawartości Czasopism”?, „Bibliotekarz” 2002, nr 2, s. 9-11.

Iwańska A., Bibliografia taneczna. Stan literatury tanecznej w Polsce – perspektywy badawcze, „Ogrody Nauk i Sztuk” 2012, nr 2, s. 389-401.

Kosik E., Bibliograf detektywem, czyli o tym, że praca nad bibliografią może być ciekawa i intrygująca, „Toruńskie Studia Bibliologiczne” 2017, nr 1, s. 191-196

Lange R., Bibliografia zagadnień sztuki tanecznej z lat 1963-1964, Warszawa 1969.

Mendykowa A., Podstawy bibliografii,Warszawa 1986.

Ostrowska I., Bibliografia zagadnień sztuki tanecznej z lat 1945-1955, Warszawa 1959.

Ostrowska I., Bibliografia zagadnień sztuki tanecznej z lat 1956-1957, Warszawa 1960.

Ostrowska I., Bibliografia zagadnień sztuki tanecznej z lat 1958-1960, Warszawa 1962.

Ostrowska I. Bibliografia zagadnień sztuki tanecznej z lat 1961-1962, Warszawa, 1964.

Ostrowska I., Bibliografia zagadnień sztuki tanecznej z lat 1965-1966, Warszawa 1968.

Tematyka prac magisterskich pedagogiki baletu z lat 1976-1999, oprac. M. Prośniak, Warszawa 1999.

Tematyka prac magisterskich Wydziału Edukacji Muzycznej: 1961-2001, oprac. D. Solecka, Warszawa 2001.

Literatura elektroniczna

„Bibliografia Zawartości Czasopism”,https://www.bn.org.pl/bibliografie/bibliografia-narodowa/bibliografia-zawartosci-czasopism, (dostęp: 15 listopada 2018).

Sternik. Słownik bibliograficzny z zakresu bibliografii i katalogowania, red. J. Pacek, http://sternik.bn.org.pl/vocab/index.php, (dostęp: 4 sierpnia 2018).

Wójcik R., „Bibliografia Zawartości Czasopism” – stan obecny i perspektywy rozwoju, http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/mat19/wojcik.php, (dostęp: 24 listopada 2018).