„Dama kameliowa” Johna Neumeiera, czyli „Jak unieśmiertelnić grzech miłości”

Polski Balet Narodowy jest dziesiątym z kolei ośrodkiem baletowym na świecie, któremu John Neumeier podarował choreograficzną wizję Damy kameliowej. Ten trzyaktowy spektakl powstał w 1978 roku na prośbę znakomitej tancerki, Marcii Haydée i dla Stuttgart Ballett – zespołu, który, za sprawą charyzmatycznego choreografa-dyrektora Johna Cranko, odegrał ważną rolę zarówno w życiu Haydée, jak i Neumeiera. To właśnie obdarzona talentem dramatycznym i bogatą paletą środków tanecznych 41-letnia Marcia Haydée jako pierwsza stworzyła postać Małgorzaty Gautier w baletowym dramacie Johna Neumeiera. W roli Armanda partnerował jej Egon Madsen, a Richard Cragun wystąpił w roli Des Grieux. W 1981 roku Neumeier zaprosił Marcię Haydée, by wystąpiła w realizacji Damy kameliowej w jego hamburskim zespole z Kevinem Haigenem jako Armandem (w roli Manon wystąpiła Lynne Charles, a Des Grieux był Jean-Christophe Maillot).                                                                                                                                         

Pięć lat później pierwsza wersja filmowa utrwaliła wizerunek Marcii Haydée w roli Małgorzaty ze znakomitym Armandem-Ivanem Lišką. W 1997 roku, po dwudziestu latach kariery w Hamburg Ballett, Liška otrzymał stanowisko szefa Bayerisches Staatsballett w Monachium. Z tej okazji Neumeier obdarował hamburskiego Armanda zgodą na przeniesienie Damy kameliowej na monachijską scenę (do tego czasu Neumeier nie przekazywał tego spektaklu). Od tej premiery wiele zespołów baletowych zapragnęło mieć Damę w swojej kolekcji repertuarowej. Do chwili obecnej balet ten zagościł na scenach: Opery drezdeńskiej, Opery Paryskiej (w 2008 roku powstała tam nowa wersja filmowa), American Ballet Theatre, Królewskiego Baletu Duńskiego, Holenderskiego Baletu Narodowego w Amsterdamie, moskiewskiego Teatru Bolszoj i mediolańskiej La Scali.   

Premiera w Polskim Balecie Narodowym miała miejsce 20 kwietnia 2018 roku. Wartym odnotowania jest fakt, że to już trzecia realizacja baletowa Johna Neumeiera w Warszawie: Miłość i ból, i świat, i marzenie do muzyki Mahlera zatańczył balet Teatru Wielkiego w 1984 roku, a Polski Balet Narodowy w 2013 włączył do swojego repertuaru Sen nocy letniej do muzyki Mendelssohna i Ligetiego.       

Neumeier nie był pierwszy choreografem, który postanowił przenieść losy bohaterki powieści Aleksandra Dumasa (syna) na scenę baletową; najczęściej choreografowie korzystali z muzyki Giuseppe Verdiego, jak między innymi Anthony Tudor, który dla New York City Ballet wybrał utwory z różnych oper Verdiego (1951). Do baletu La Dame aux camélias Henriego Saugueta powstały: dwuaktowa wersja Tatjany Gsovskiej dla Deutsche Oper w Berlinie (1957) i Opery Paryskiej (1960) oraz Nos veremos ayer noche Alberto Mendeza dla Narodowego Baletu Kubańskiego (1971). Najbardziej znaną kompozycją choreograficzną jest jednak jednoaktowy balet Fredericka Ashtona Marguerite and Armand do muzyki Liszta, który powstał dla wspaniałego duetu Fonteyn-Nuriejew w 1963 roku. Sam John Neumeier był pod dużym wrażeniem tego baletu, gdy oglądał go jako stażysta w Royal Ballet School.    

Z tańcem zetknął się w rodzinnym Milwaukee, gdzie na jezuickim Uniwersytecie Marquette studiował literaturę angielską i wiedzę o teatrze. Tam też rozpoczął naukę tańca u Sheili Reilly. Spotkanie charyzmatycznego dziekana, księdza Johna Walsha, przekonało Neumeiera o wyborze tańca jako sposobu na wyrażenie potencjału artystycznego, a debiut choreograficzny oparty na poemacie Chart gończy niebios Francisa Thompsona utwierdził go w słuszności obranej drogi (już wtedy choreograf podkreślał wagę symbolicznych treści). W latach 1960-62 poznawał technikę tańca współczesnego w zespole Sybil Shearer w Chicago i doskonalił taniec klasyczny w znanym studiu Bentleya Stone’a i Waltera Camryna. By pogłębić umiejętności i wzbogacić wiedzę, wyjechał do Europy i szczęśliwie trafił do – działającej wówczas w Kopenhadze – znawczyni metodyki baletowej, Wiery Wołkowej, która wsparła początkującego Neumeiera. Za jej radą wyjechał do Royal Ballet School w Londynie, gdzie wystąpił między innymi u boku Geraldine Chaplin w Ondine Ashtona.      

Kolejny szczęśliwy traf sprawił, że przebywająca w 1963 roku w Londynie primabalerina stuttgarckiego baletu, Marcia Haydée, zauważyła utalentowanego Neumeiera, dzięki czemu otrzymał on zaproszenie do zespołu Johna Cranko. Występował tam jako solista do 1969 roku, po czym objął stanowisko choreografa we Frankfurcie. Od 1973 po dziś dzień związany jest z Hamburgiem, gdzie kieruje Hamburg Ballett, regularnie organizuje warsztaty przedpremierowe i coroczne festiwale, kończące się Galą Niżyńskiego.     W 1978 roku stanął także na czele szkoły baletowej, w której młodzież z całego świata uczy się nie tylko technik tanecznych, ale także kompozycji tańca.      

Dorobek choreograficzny Neumeiera jest nie tylko bogaty, ale także niezwykle różnorodny. Na przestrzeni wieloletniej aktywności twórczej zgromadził on liczne dzieła fabularne, w których choreograf upodobaniem sięga do utworów Szekspira: Romeo i Julia Prokofiewa, Sen nocy letniej Mendelssohna i Ligetiego, Otello Pärta i Schnittke, Jak wam się podoba? Mozarta, Vivaldi czyli Wieczór Trzech Króli Vivaldiego, Hamlet-Konotacje Coplanda i Hamlet Tippeta, zadedykowany Wierze Wołkowej. Zainteresowania Neumeiera skierowane są w stronę literatury ukazującej ponadczasową wartość uczuć, o czym świadczą wybrane przez niego utwory z różnych okresów literackich, jak: Odyseja Homera, Don Kichot Cervantesa, Tatiana według Eugeniusza Oniegina Puszkina, Anna Karenina Tołstoja, Peer Gynt Ibsena, Mewa Czechowa, Śmierć w Wenecji Manna, Szklana menażeria i Tramwaj zwany pożądaniem Williamsa.      

Neumeier ma w swoim dorobku reinterpretacje znanych baletów klasycznych, a są to: Dziadek do orzechów, Iluzje jak Jezioro łabędzie, Śpiąca królewna, Giselle, Historia Kopciuszka i Pawilon Armidy.                                                                                                 

W jego twórczości jest też zbiór baletów zadedykowany wybitnym osobowościom, które odegrały ważną rolę w życiu choreografa. Najważniejszą spośród nich jest Wacław Niżyński, geniusz tańca początku XX wieku o polskich korzeniach, rosyjskiej edukacji i karierze, która urosła do rangi międzynarodowej. Jako nastolatek Neumeier zafascynował się Niżyńskim za pośrednictwem lektury, a jako choreograf zadedykował mu dwa balety: krótką w formie pracę Vaslav do muzyki Bacha i bardziej rozbudowaną choreografię Nijinsky do utworów Rimskiego-Korsakowa, Szostakowicza, Chopina i Schumanna. Coroczne festiwale, kończące sezon baletowy w Hamburgu, zamyka Gala Niżyńskiego, a choreograf od wielu lat jest kolekcjonerem pamiątek po tym niezwykłym artyście.                                                           

Bogata jest też kolekcja Neumeierowskich kompozycji choreograficznych, które nie mają konkretnej treści, ale tańcem oddają dramaturgię muzyczną wybranych utworów. Dominantą tej części repertuaru jest jego Mahleriana –tak bowiem można nazwać zbiór baletów Neumeiera do muzyki słynnego niemieckiego kompozytora (na przestrzeni blisko trzydziestu lat Neumeier opracował choreograficznie wszystkie, z wyjątkiem II i VIII, Symfonie Gustawa Mahlera). W jego dorobku bardzo ważne miejsce zajęła Pasja wg św. Mateusza Bacha ze swoim uniwersalnym przesłaniem, ale pojawiają się w nim także balety do muzyki: Haendla, Mozarta, Schumanna, Brahmsa i… przyjaciela, Leonarda Bernsteina.

W tak zasobnej kolekcji dzieł Dama kameliowa zajęła wyjątkowe miejsce, bo choć od premiery minęło 40 lat, balet ten wcale nie traci na urodzie. Tajemnicą jego młodości jest myśl choreografa: …prawda i szczerość w emocjach i reakcjach bohaterów znajdują odzwierciedlenie w naszych czasach…. To w nich tkwi wewnętrzna siła spektaklu, spotęgowana romantyczną muzyką i scenograficzną otoczką epoki, które sprawiają, że widz ulega magii teatru. Neumeier, będąc mistrzem baletu narracyjnego doskonale dobrał środki teatralne, podkreślające choreograficzną dramaturgię przedstawienia.   

Muzyka stanowi dla tego choreografa bardzo ważną inspirację, tworząc ramę dla logicznie zestawionych „żywych” obrazów i będąc osią ściśle powiązanych ze sobą zdarzeń muzyczno-tanecznych. Najbardziej znanym utworem muzycznym, opowiadającym o losach damy kameliowej była Traviata Verdiego, ale Neumeier odrzucił pomysł wykorzystania muzyki z tej opery w swoim balecie, między innymi dlatego, że wcześniej, co prawda z innych fragmentów, z oper Verdiego skorzystał już Anthony Tudor. Amerykański choreograf zapoznał się także z partyturą Henriego Sagueta, ale ta nie pobudziła jego wyobraźni i dopiero po rozmowie z zaprzyjaźnionym dyrygentem, Gerhardem Marksonem, wybór padł na muzykę Chopina.          

Było to niezwykle trudne zadanie, ale kierowany artystyczną intuicją Neumeier z pomocą Marksona trafnie dobrał utwory, które wykonano w całości, zachowując ich oryginalne brzmienie. W rezultacie w I akcie, gdy akcja rozgrywa się w Paryżu, słyszymy cały II Koncert f-moll na fortepian i orkiestrę, op.21 , a w kameralnym II akcie, którego akcja przenosi się na wieś, scenom tanecznym towarzyszą wyłącznie fortepianowe utwory grane bezpośrednio na scenie: walce, rytmiczne ekosezy[1] i preludia, które budują finałowy dramatyzm tego aktu. W trzecim akcie akcja wraca do Paryża, a wraz z nią orkiestrowe brzmienie – tym razem w Fantazji A-dur na tematy polskie, op. 13, Andante spianato Es-dur, op. 22 i Wielkim polonezie Es-dur , op.22. Muzyczną ramę całości stanowi Largo z Sonaty h-moll, op. 58, które otwiera i zamyka balet, ale także towarzyszy uczuciom Małgorzaty i Armanda w ich białym duecie w II akcie. Znakomitym pomysłem okazał się także wybór Ballady g-moll, op.23 jako tła pełnego ekspresji „czarnego duetu” z III aktu. W balecie, którego akcja rozgrywa się w okresie bujnego, paryskiego romantyzmu, bardzo ważną rolę odegrały kostiumy i scenografia. Kostiumy zaprojektowane przez Jürgena Rose’a, współpracownika najpierw Johna Cranko, a potem Johna Neumeiera, zostały pomyślane tak, by oddać różnorodność, finezję i elegancję epoki, a minimalistyczną scenografią jedynie zaznaczyć przestrzeń sceniczną.                      

W koncepcji reżyserskiej Neumeiera duża część odpowiedzialności za harmonię całości przypadła właśnie oprawie plastycznej spektaklu, przy czym kolory sukien Małgorzaty ściśle powiązane są z przebiegiem akcji, dodatkowo wzmacnianej kolorystyką kostiumów zespołu baletowego: w I akcie, gdy rozgrywa się scena balu maskowego, pary tańczą najpierw w błękitnych kostiumach, potem w czerwonych, a w finale mieszają się. Ta przemiana dotyczy także Małgorzaty, która na początku pojawia się w błękitnej sukni i tańczy z jednym z kawalerów, a następnie w sukni czerwonej, gdy na maskaradzie otacza ją trzech adoratorów. W ten sposób na tle balu maskowego rozgrywa się zabawa Małgorzaty w życie, z pełną świadomością jego ulotności i wyborów, których dokonuje.          

Choreografia spektaklu jest doprowadzona do perfekcji. Nie ma tu pustych miejsc, bowiem balet nie jest oparty na powieści Dumasa, ale opowiada ją za pośrednictwem muzyki, scenografii i tańca, zarówno solistów, jak i zespołu. Wszystko tu ze sobą współgra, dostarczając wyobraźni widza różnorodnych bodźców. W swojej choreografii Neumeier korzysta z całego bogactwa techniki tańca klasycznego XX wieku, z jego wirtuozowską techniką tańca męskiego i skomplikowanymi, efektownymi partnerowaniami. Taniec zespołu baletowego staje się równorzędny wobec partii solistów: w scenach balu swoim zbiorowym tańcem dramatycznie wzmacnia sceny rozgrywające się równolegle z udziałem solistów, a w scenie III aktu, gdy na Polach Elizejskich dochodzi do przypadkowego spotkania Małgorzaty i Armanda, pary tancerzy-przechodniów oddają uczucia i emocje, jakie targają bohaterami baletu. Centralną częścią każdego aktu jest duet w wykonaniu Małgorzaty i Armanda, od koloru sukni Małgorzaty nazywany kolejno: „niebieskim”, „białym” i „czarnym”. Każdy z tych duetów za pomocą środków aktorsko-tanecznych odmalowuje inne amplitudy miłosnych wyznań w zależności od aktualnej sytuacji zakochanych.            

Dla podkreślenia namiętności i przeciwieństw, napotykanych przez Małgorzatę i Armanda na ich wspólnej drodze, choreograf wprowadził do baletu drugi duet: Manon i Des Grieux, będący „teatralnym” odbiciem losów „realnych” postaci. Sceny zbudowane przez Neumeiera z wykorzystaniem zabiegu „teatru w teatrze” zostają umiejętnie wplecione w kluczowe sytuacje Damy kameliowej, uwypuklając emocjonalną sferę tytułowej bohaterki. W I akcie Małgorzata po raz pierwszy trafia do teatru i ogląda spektakl Manon Lescaut, gdzie główna bohaterka powieści Prévosta, podobnie jak sama Małgorzata, wzbudza zachwyty kochanków; po raz drugi Manon pojawia się w balecie przywołana wspomnieniem Małgorzaty, gdy ta przypomina sobie swój status po rozmowie z ojcem Armanda. W finale baletu śmiertelnie chora Małgorzata znowu przybywa do teatru i ponownie ogląda przedstawienie, w którym Manon umiera.          

Do grona postaci, które budują nastrój spektaklu należą także: Monsieur Duval, ojciec Armanda, Nanina, służąca Małgorzaty, Książę, Prudencja i jej kochanek, Gaston Rieux, Olimpia, i Hrabia N. – ich wszystkich Neumeier odróżnił od siebie za pomocą środków taneczno-aktorskich. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pas d’action z II aktu, które Neumeier zapowiedział tanecznie w końcu I aktu, gdy rozbawiona młodzież wybiera się na piknik za miasto. Ciąg dalszy tej sceny następuje w drugim akcie, gdzie w atmosferze ogólnego flirtu prezentowany jest dowcipny, pełen kokieterii taniec Prudencji i wirtuozowsko zadziorne solo Gastona. Za pomocą odmiennych środków skonstruowana zostaje postać Monsieur Duvala, który w całym spektaklu pełni rolę niemego strażnika filisterskiej moralności, ale jest także ojcem.     

I tak, począwszy od retrospekcji, którą zaczyna się powieść Aleksandra Dumasa, Neumeier – choreograf i reżyser w jednej osobie, używając kilku rekwizytów, ożywia wspomnienia Armanda. Wystawione na licytację przedmioty wywołują całą falę wspomnień o wszystkich odcieniach miłości, która w ostatecznym rozrachunku nie podlega już ocenie moralnej, bowiem za jej szlachetność nawet grzech warto unieśmiertelnić…

Cytat w tytule tekstu za:

Aleksander Dumas, Z powodu Damy kameliowej [w:] Dama kameliowa, dramat w 5 aktach,  przeł.. Tadeusz  Boy-Żeleński, Warszawa 1930, https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dumas-dama-kameliowa.html, dostęp: 2 czerwca 2018.

*** 

Dama kameliowa

Balet Johna Neumeiera w dwóch aktach z prologiem

Premiera polska: 20 kwietnia 2018

Polski Balet Narodowy, Teatr Wielki – Opera Narodowa

Choreografia i koncepcja świateł: John Neumeier

Muzyka: Fryderyk Chopin

Dyrygent: Grzegorz Nowak

Scenografia: Jürgen Rose

Asystenci choreografa: Kevin Haigen, Janusz Mazoń, Radik Zaripov