Najsłynniejsza komedia baletowa – recenzja „Coppelii” Siergieja Wichariewa transmitowanej z Teatru Bolszoj

Na zakończenie tegorocznego sezonu transmisji Teatr Bolszoj zaprezentował jedną z najstarszych zachowanych i wciąż wystawianych komedii baletowych. Paryska prapremiera Coppelii do muzyki Léo Delibes’a odbyła się 25 maja 1870 roku, wyznaczając swego rodzaju cezurę w historii rozwoju baletu romantycznego[i]. Co decyduje o ponadczasowości tego dzieła sztuki tanecznej?

Léo Delibes, przedstawiciel opery francuskiej, uczeń Adolphe’a Adama, jest ceniony za wprowadzenie do muzyki baletowej „pierwiastków lirycznej melodyjności, barwnej instrumentacji, wdzięku i finezji”[ii]. O pierwszym sukcesie baletu zadecydował ścisły związek obu warstw – muzycznej z choreograficzną – oraz świeżość pomysłów melodycznych. W Coppelii słyszalne są także polskie wątki, które wynikają zapewne z małżeństwa kompozytora z Polką. Są to między innymi: mazur wiejskiej młodzieży (Mazurka) oraz dziewczęcy taniec słowiański z I aktu (taniec przyjaciółek Swanildy)[iii].

Arthur Saint-Léon, choreograf prapremierowej inscenizacji był niezwykłym człowiekiem. Stworzył metodę zapisu tańca, opisaną w dziele Stenochoréographie, opublikowanym w 1852 roku. Ponadto przez niemal dekadę był dyrektorem dwóch zespołów oddalonych od siebie o prawie trzy tysiące kilometrów, Opery Paryskiej i Teatru Maryjskiego w Petersburgu, w każdym pracując po sześć miesięcy[iv]. Wcześniej tańczył, nauczał, potrafił również grać na skrzypcach, a nawet komponować muzykę (również do tańca, czego przykładem jest Saltarello, Lizbona1855). Hołdując zasadzie „taniec dla tańca” i przede wszystkim dbając o efektowną formę baletów, wpasował się w gusta ówczesnej publiczności. Choć brakowało mu polotu do komponowania scen zespołowych oraz tworzył dość schematyczne spektakle, przeplatające sceny pantomimiczne z tańcami charakterystycznymi i klasycznymi , to zasłynął wprowadzaniem do baletu skrzących się poczuciem humoru tańców groteskowych. Saint-Léon przeszedł do historii także jako mistrz wariacji solowych, głównie dla primabalerin, ponieważ to od prezentacji solistek zależał sukces jego przedstawień i rozwój kariery[v].

Libretto Coppelii przygotowali Charles Nuitter i Saint-Léon na podstawie powieści Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna. Naiwna i bezpretensjonalna historia stanowi jednocześnie rodzaj satyry na powszechne w XIX wieku rojenia o ożywieniu lalek. Nowoczesność tematyki (hipnoza, magnetyzm, spirytyzm), wyraziście zarysowana postać dziwaka Coppeliusa i prosta intryga miłosna oraz kontrastowość ludzkich ruchów i automatyzmu lalek, a także komizm sytuacyjny przyczyniły się do zagwarantowania temu baletowi stałego miejsca w ogólnoświatowym repertuarze.

Coppelia doczekała się wielu realizacji, między innymi: Mariusa Petipy (Petersburg 1884), którą spopularyzował w Europie Zachodniej Enrico Cecchetti; George’a Balanchine’a z tradycyjnymi partiami zrealizowanymi przez Antona Daniłowa (Nowy Jork 1974); Rolanda Petita (Paryż 1975), podkreślającej komediowy charakter baletu[vi].

Transmitowaną inscenizację opracował Siergiej Wichariew w 2009 roku, opierając się na choreografii Petipy/Cecchettiego, zapisanej w 1904 roku metodą Stiepanowa[vii]. Jest to klasyczna wersja, w której widać dbałość o wszelkie szczegóły, przybliżające charakter i nastrój baletów z końca XIX wieku. Tegoroczne wznowienie Coppelii miał nadzorować Wichariew. Niestety jego nagła śmierć w 2017 roku pokrzyżowała plany kierownictwu Teatru Bolszoj i próby do baletu prowadzone były z wykorzystaniem jego notatek przechowywanych w Harvard Theatre Collection.

Scenografia Borisa Kaminskiego, wznowiona przez Dmitriego Fialkowskiego, w celu odtworzenia oryginalnych dekoracji została przygotowana z wykorzystaniem opracowań Piotra Łambina (akt I i III) i Heinricha Levota (akt II). Kostiumy Tatiany Noginowej, odświeżone przez Olgę Nikulinę powstały na podstawie szkiców Adolpha Charlemagne’a, Piotra Grigoriewa i Jewgienija Ponomariowa. Artyści-plastycy zręcznie przedstawili miejsce akcji – małe, galicyjskie miasteczko z połowy XIX wieku. Dzięki barwnym strojom, które wyróżniały się na pastelowym tle, spojrzenia widzów ogniskowały się na tancerzach, wykonujących spektakularne ewolucje.

Sam spektakl Coppelia posiada pewien tajemniczy wpływ na primabaleriny. Zarówno prapremierową, jak i pierwszą polską (chor. José Mendeza, 1882) Swanildą  zostały młodziutkie, nieznane szerszej publiczności tancerki: Giuseppina Bozacchi i Zygfryda Gilska. Pierwotnie główne partie żeńskie miały otrzymać Adèle Grantzow i Maria Giuri, które ze względu na niedyspozycje zdrowotne musiały jednak zrezygnować. Bozacchi, mimo błyskotliwie rozpoczętej kariery, nie zatańczyła wielu partii – zmarła kilka miesięcy później, w dniu swoich siedemnastych urodzin. Co równie ciekawe, Saint-Léon w roli Franza obsadził tancerkę en travesti (w męskiej roli), a tradycję tę kultywowała Opera Paryska aż do 1951 roku[viii].

W spektaklu Teatru Bolszoj Margarita Szrajnier zaprezentowała się w dwóch zupełnie odmiennych rolach: zakochanej i zazdrosnej Swanildy oraz mechanicznej lalki – Coppelii. Zarówno techniczne wymagania partii, jak i wszelkie zadania aktorskie nie sprawiały jej najmniejszych trudności. Liczne piruety oraz imponujące skoki wykonała tak samo pewnie jak kanciaste ruchy marionetki, gdy rezolutnie wkradła się do domu Coppeliusa i kpiła z jego wiary w możliwość ożywienia martwej materii. Aż dziwne, że Szrajnier wciąż pozostaje w szeregach corps de ballet.

Rolę niewiernego ukochanego Swanildy, Franza, powierzono pierwszemu soliście zespołu, Artiomowi Owczarence. Początkowo postać ta pozostaje statyczna, biorąc udział jedynie w scenach pantomimicznych, a nawet śpiąc (II akt) i co najwyżej partnerującSwanildzie w adagio z kłosami (I akt). Wszelkie popisy wykonawcze choreograf ujął w dziesięciominutowym pas de deux głównych postaci dopiero w finale baletu. Owczarenko, dostojny w każdym ruchu, a zarazem zawadiacki aktorsko, wyróżniał się precyzją wykonania w najtrudniejszych solowych popisach.

Trzecia ważna partia spektaklu to Coppelius. Aleksiej Łoparewicz w tej wymagającej aktorsko roli nie popadł w przesadę. Zachował umiar w gestach, dzięki czemu wykreował wiarygodnego neurotyka, skupionego na dziele swojego życia, Coppelii, którą postrzegał jako własne dziecko.

Balet Coppelia stawia wobec zespołu wysokie wymagania, nie tylko techniczne, ale i obsadowe. W pierwszym akcie są dwie sceny grupowe, w których młodzież tańczy czardasza i mazura. Ten ostatni został zresztą przez rosyjskich tancerzy Teatru Bolszoj wykonany na bardzo wysokim poziomie, zarówno technicznym, jak i pod względem wyrazu artystycznego (posuwistość kroków i przestrzenność ruchów).

W trzecim obrazie, po uroczystym poświęceniu dzwonu, rozpoczyna się zabawa. Walc godzin perfekcyjnie ukazuje synchronizację i jednolity styl wykonania poszczególnych pas, z których moskiewski zespół słynie na całym świecie. Kolejne elementy finałowego divertissement wypadły już słabiej. Taniec świtu Anastazji Denisowej, Modlitwa Antoniny Czapkiny, Taniec żniwiarki Darii Boczkowej oraz Szaleństwo Jelizawiety Krutieliewej nie były wolne od technicznych błędów i uchybień.

Niezależnie od epoki i ewolucyjnych zmian jej powierzchowności, lalka – czy to w postaci dziewiętnastowiecznego automatu czy dwudziestowiecznej Barbie – stanowi wyraz męskiego pożądania. Społeczna fascynacja stworzeniem istoty bezwzględnie posłusznej pozostaje niezmienna, co często znajduje wyraz także w kulturze popularnej. Ciekawie jest spojrzeć oczami wcześniejszych pokoleń na ich wyobrażenia o ludzkich zdolnościach ożywiania przedmiotów.

Léo Delibes (1836-1891) / Marius Petipa, Enrico Cecchetti / Siergiej Wichariew (1962-2017)

Coppelia

balet komiczny w 2 aktach, 3 obrazach (1870, 2009, 2018)

Libretto: Charles Nuitter i Arthur Saint-Léon na podstawie powieści Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna

Premiera niniejszej inscenizacji na scenie Teatru Bolszoj: 12 marca 2009

Transmisja HD LIVE: 10 czerwca 2018 | niedziela | 17.00

Obsada:

Margarita Szrajnier jako Swanilda/przebrana za Coppelię
Artiom Owczarenko jako Franz
Aleksiej Łoparewicz jako Coppelius
Aleksandr Fadejeczew jako Baron
Jurij Ostrowski jako Burmistrz
Anastazja Denisowa jako Aurora
Antonina Czapkina jako Modlitwa
Daria Boczkowa jako Praca
Jelizawieta Krutieliewa jako Szaleństwo

oraz
soliści, koryfeje i zespół baletowy i orkiestra Teatru Bolszoj

Realizatorzy:
Paweł Sorokin dyrygent
Siergiej Wichariew choreografia na podstawie Mariusa Petipy i Enrico Cecchettiego
Boris Kaminsky scenografia

Tatiana Noginowa kostiumy
Damir Ismagiłów światło

Dmirti Fialkowski scenografia wznowienia

Olga Nikulina kostiumy wznowienia

Michaił Sokołów, Igor Deriugin światło wznowienia

Inscenizacja przygotowana z wykorzystaniem szkiców scenografii Piotra Łambina (akt I i III) i Heinricha Levota (akt II) oraz szkiców kostiumów Adolpha Charlemagne’a, Piotra Grigoriewa i Jewgienija Ponomariowa. Dekoracje odtworzone przez Jewgienija Yakimenkę i Antona Daniłowa (akty I i III) i Jelenę Kinkulską (akt II)

Badania archiwalne i koordynacja: Paweł Gerszenzon

Choreografia została zrekonstruowana przy użyciu notatek z Harvard Theatre Collection.

Szkice kostiumów i scenografii zostały udostępnione przez Państwowe Muzeum Sztuki Teatralnej i Muzycznej w Sankt Petersburgu oraz Bibliotekę Teatru Narodowego w Sankt Petersburgu.