Odkrywanie nowych terytoriów choreografii – relacja z konferencji „Taniec i Awangarda w Europie Środkowo-Wschodniej. Terytoria – źródła – biografie”

W ramach programu XXI Międzynarodowych Spotkań Teatrów Tańca w Lublinie, odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa „Taniec i awangarda w Europie Środkowo-Wschodniej. Terytoria – źródła – biografie”, która otwiera wieloletni projekt prezentacji polskiego tańca współczesnego  Terytoria choreografii – nowe szlaki awangardy Jej organizatorzy to Instytut Adama Mickiewicza,  East European Performing Arts Platform, Lubelski Teatr Tańca – Centrum Kultury w Lublinie oraz Pracownia Teatrologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Projekt ten jest częścią międzynarodowego programu kulturalnego Polska 100, realizowanego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2021.

Projekt Terytoria choreografii – nowe szlaki awangardy jest realizowany w ramach międzynarodowego programu kulturalnego POLSKA 100  zaplanowanego na lata 2017-2021, którego koordynatorem jest Instytut Adama Mickiewicza. Stanowi on kontynuację programu Terytoria choreografii – Partnerstwo Wschodnie z 2016 roku[1], a za cel stawia sobie prezentację polskiego tańca współczesnego z udziałem artystów, pedagogów i teoretyków tańca skupionych wokół Polskiej Platformy Tańca 2017, w najprężniej działających centrach tańca współczesnego Europy Środkowej i Wschodniej, między innymi na Białorusi, Ukrainie, Słowacji, Węgrzech, w Gruzji, Armenii, Słowenii, Serbii i Bułgarii. W programie Terytoriów…  znajdą się nie tylko wybrane spektakle reprezentujące współczesną polską scenę tańca, ale też warsztaty, sympozja naukowe, publikacje czy międzynarodowe konkursy na nowe prace choreograficzne, przybliżające twórczość polskich artystów tańca XX wieku. Organizatorzy projektu zakładają też długofalową współpracę między lokalnymi środowiskami, m.in. poprzez wymianę artystyczną czy udostępnianie  wypracowanych już strategii rozwoju sztuki tańca. Ta kooperacja ma służyć odzyskiwaniu i umacnianiu historii tańca obszaru Europy Środkowo-Wschodniej wobec statusu choreografii  na świecie, zwłaszcza w  Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Punktem wyjścia dla budowania programu projektu stał się dorobek artystyczny i biografie wielkich tancerek i choreografek awangardy tanecznej XX wieku polskiego pochodzenia: Poli Nireńskiej, Bronisławy Niżyńskiej, Marie Rambert czy Yanki Rudzkiej. Sukcesy artystek z lat 20. i 30. mają również inspirować tancerzy i choreografów działających w Polsce w XXI wieku do podejmowania twórczych wyzwań i aktywnego uczestnictwa w kształtowaniu nowoczesnych sposobów definiowania choreografii na świecie.

We współpracę pomiędzy środowiskami tańca reprezentującymi kraje Europy Środkowo-Wschodniej wpisana jest strategia rozwoju w ujęciu globalnym (rozwój tańca w kontekście międzynarodowym) i regionalnym (umacnianie lokalnych historii), którym towarzyszyć ma  interkulturowa wymiana, jak również dzielenie się doświadczeniem z krajami stojącymi przed poważnymi problemami polityczno-finansowymi, które utrudniają uporządkowany i systematyczny rozwój tańca. Organizatorami projektu Terytoria choreografii – nowe szlaki awangardy są, oprócz Instytutu Adama Mickiewicza, Instytut Muzyki i Tańca, East European Performing Arts Platform, Centrum Kultury w Lublinie, Lubelski Teatr Tańca oraz Art Stations Foundation. W programie na rok 2017 znalazła się, obok opisywanej tu międzynarodowej konferencji naukowej w Lublinie, publikacja książki prezentującej biografie i dorobek artystek polskiej awangardy tanecznej XX wieku, wydana przy współpracy Instytutu Muzyki i Tańca oraz Instytutu Adama Mickiewicza[2].

Odkrywanie nowych terytoriów choreografii w zamyśle organizatorów konferencji ma być metodycznym spojrzeniem na historię tańca w Europie Środkowo-Wschodniej w ujęciu wertykalnym i horyzontalnym. Porządki te określać mają odpowiednio: narracja historyczna opisująca wzajemne wpływy i hierarchie, charakterystyka lokalnego zróżnicowania scen tańca,  relacje między regionami oraz osobiste wspomnienia artystów. Taka perspektywa pozwala na przedstawienie dynamiki rozwoju tańca w Europie Środkowo-Wschodniej w kontekście oddziaływań i inspiracji płynących z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, jak również dostrzeżenie i ewaluację jego cech dystynktywnych. O swoistości tańca tworzonego na terytorium Europy Środkowo-Wschodniej decydować ma specyficzne położenie geopolityczne, które uwarunkowało proces autonomizacji tej dziedziny twórczości artystycznej. W ramach dyskursu teoretycznego pojawia się wiele pytań dotyczących rozwoju nowego tańca i choreografii tego regionu  na tle gwałtownych przemian społeczno-politycznych, wpływów awangardy na tworzenie się narodowych scen tańca, stosunku do własnej tradycji  tanecznej, czy wpływu biografii indywidualnych i zbiorowych na budowanie autonomii artystów tańca tej części kontynentu. Pomysłodawcy konferencji zwracają jednocześnie uwagę na pewne charakterystyczne mechanizmy ukształtowane u progu XX stulecia (takie na przykład, jak nomadyczność, czy swobodna wymiana idei), które zadecydowały o otwartości sztuki tańca II połowy XX wieku i pierwszych dwóch dekad XXI wieku. Dostrzegają oni zarówno konieczność jej badania  związaną z  potrzebą wspierania rozwoju sztuki tańca w danym kraju i konsolidacji lokalnych środowisk, jak i ujęcia jej w szerszym, ogólnoświatowym przekroju.

Program konferencji zogniskował się wokół trzech wątków dominujących w wystąpieniach prelegentów: roli kobiet w rozwoju tańca współczesnego, regionalnej i transregionalnej perspektywy opisu historii tańca europejskiego XX wieku oraz relacji tańca współczesnego z tańcami narodowymi i regionalnymi. Ważnym akcentem lubelskiego sympozjum naukowego było wspomnienie postaci zmarłego w maju 2016 roku wybitnego badacza Romana Arndta, który wniósł nieocenione zasługi w rozwój tańca współczesnego w Polsce i Niemczech. Związany przez wiele lat jako wykładowca historii tańca z  Instytutem Tańca Współczesnego Uniwersytetu Sztuk w Folkwang w Essen, był autorytetem nie tylko w środowisku naukowym, ale również artystycznym i pedagogicznym. Współpracował między innymi z Wydziałem Teatru Tańca w Bytomiu PWST im. Ludwika Solskiego w Krakowie (obecnie: Akademia Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego). Był integralną częścią polskiego środowiska tanecznego, wspierając rozwój polskiej sceny tańca zarówno pod względem artystycznym, jak i teoretycznym.  

Podczas pierwszego z koneferncyjnych modułów zaprezentowane zostały artystyczne biografie choreografek polskiego pochodzenia: Bronisławy Niżyńskiej, Poli Nireńskiej, Yanki Rudzkiej i Marie Rambert, w których prelegentki (Lynn Garafola, Karen Mozingo, Joanna Leśnierowka, Stephanie Jordan) zaakcentowały istotny wpływ ich twórczości na rozwój tańca na świecie. Wszystkie wymienione artystki, obok takich ikon tańca, jak Isadora Duncan, Mary Wigman czy Martha Graham, zmieniały oblicze tańca, współtworząc jego nowy język i współpracując z artystami innych dziedzin sztuki w Europie Zachodniej, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych czy Brazylii. Ich wielopłaszczyznowa działalność jako tancerek, choreografek, pedagożek i  publicystek wpłynęła w istotny sposób na zmianę statusu kobiet w sztuce XX wieku w ogóle. Działalność tych artystek zapoczątkowała też tak symptomatyczny dla współczesnych praktyk choreograficznych nomadyczny charakter tej sztuki   spowodowany sytuacją polityczną i koniecznością kontynuowania działalności zawodowej na emigracji. Transgresja ta dotyczy zarówno konieczności fizycznego przekraczania granic i budowania od podstaw swojej pozycji zawodowej w nowym środowisku,  jak również włączania w obszar artystycznych zainteresowań wątków autobiograficznych i tradycyjnych, związanych z rodzimą kulturą taneczną i muzyczną, czy fundowania zupełnie nowych jakości w tańcu, wynikających z poczucia odrębnej tożsamości. Przykładowo Karen Mozingo, w wywodzie dotyczącym twórczości Poli Nireńskiej, podkreślała silny związek biografii artystki (doświadczenie Holocaustu i śmierci najbliższej rodziny, jak również wątek wygnania, emigracji oraz permanentne poczucie osamotnienia) z kształtowaniem się jej specyficznego, bo związanego z najintymniejszymi przeżyciami, stylu tanecznego.

Drugi z modułów tematycznych konferencji dotyczył próby periodyzacji tańca współczesnego na Ukrainie i Białorusi, określenia jego podstaw metodologicznych i relacji wobec tańca Zachodniego. Autorzy wystąpień (Oleksandr Manshylin, Olena Shabalina, Svetlana Ulanovskaya) zarysowali proces emancypacji, rozwoju i dynamicznych zmian w obrębie kierunków i stylów na ukraińskiej i białoruskiej scenie tańca współczesnego ostatnich trzech dekad. Podjęli również kwestie związane z  procesem instytucjonalizacji tej formy sztuki w postradzieckiej rzeczywistości,  wyjaśniali, w jaki sposób rodzimi artyści czerpią z doświadczeń europejskich i amerykańskich choreografów i tancerzy; zaznaczali gdzie krzyżują się wpływy, przebiegają paralele,  a gdzie dostrzec można różnice i odrębność w formowaniu się nowego tańca. Do tej części konferencji należy również zaliczyć wystąpienie Alexandra Chepalova, który przedstawił  relację z przebiegu tegorocznego festiwalu Rudolfa Labana w Asconie na Monte Verità i rekonstrukcji tańca według stosowanych przez niego metod treningowych, opartych na skalach przestrzennych (Schwungskalen) oraz wykład prof. Małgorzaty Komorowskiej dotyczący statystycznych danych biografii polskich tancerzy, choreografów i kierowników baletu ujętych w kolejnych tomach Słownika biograficznego teatru polskiego(tom I wyd.1973, tom II wyd.1994, tom III wyd. 2017).

W kontekście historycznej narracji dotyczącej rozwoju tańca współczesnego XX wieku należy także umieścić wykład Jadwigi Majewskiej, w którym autorka podjęła kwestie związane z wpływem polityki kulturalnej na rozwój kultury, w tym również tańca, od uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku do lat 50. XX wieku. Prelegentka naszkicowała status rodzącej się w Polsce sztuki nowego tańca, omawiając między innymi pierwsze badania i antologie na temat tańca, rozwój szkolnictwa tanecznego, krótką historię Polskiego Baletu Reprezentacyjnego czy wykorzystanie tanecznej i muzycznej kultury ludowej w służbie socjalistycznej władzy. Z kolei Susan Manning przedstawiła zbiór publikacji w zakresie historycznych i teoretycznych badań nad tańcem na obszarze Stanów Zjednoczonych, Europy oraz, częściowo, również innych kontynentów. Prelegentka, snując refleksje na temat przeobrażeń w obszarze współczesnej sztuki tanecznej, uwzględniając, a nawet eksponując różnice w jej rozwoju w obrębie konkretnych narodów, państw czy kontynentów, postawiła tezę o możliwości nakreślenia mapy nowej globalnej historii tańca współczesnego.

W dwóch prezentacjach w sposób szczególny zaakcentowane zostały relacje polskiego tańca współczesnego  z tańcami narodowymi i regionalnymi, jak również, szerzej, z folklorem i kulturą tradycyjną oraz ideami romantycznymi znajdującymi swoje odbicie w polskim tańcu ekspresjonistycznym. Jacek Łumiński skupił się na dwóch zagadnieniach, które w zasadniczy sposób wpłynęły na kształtowanie się idei Śląskiego Teatru Tańca, którego dyrektorem artystycznym był do 2013 roku – wtedy też zespół oficjalnie zakończył swoją działalność. W czasie lubelskiej konferencji Łumiński wskazał ekspresjonistycznych artystów-mentorów reprezentujących postawę romantyczną,  którzy wpłynęli na jego sposób myślenia o sztuce tańca. Zarysował również wpływ tańców Żydów polskich oraz polskich tańców ludowych na estetykę ŚTT. Tomasz Nowak w swoim wykładzie scharakteryzował polskie środowisko tańca modernistycznego w odniesieniu do tańca narodowego i ludowego. Prelegent wyjaśnił miedzy innymi, na czym polegało innowacyjne podejście do tradycji tanecznych w twórczości Feliksa Parnella i jego zespołu (Balet Parnella), wyszczególnił również sukcesy polskich tancerek ekspresjonistycznych, które w narodowym i ludowym repertuarze zdobywały laury na choreograficznych i tanecznych konkursach w całej Europie.

Podsumowując lubelską konferencję „Taniec i awangarda w Europie Środkowo-Wschodniej. Terytoria – źródła – biografie”, Jadwiga Majewska zwróciła uwagę na potrzebę kontynuowania i rozwijania perspektywy naukowej w badaniach nad tańcem, zarówno w odniesieniu do historii tańca polskiego, jak do sprzężonej z nią historii tańca Europy Środkowo-Wschodniej. Wybuch II wojny światowej spowodował drastyczne zahamowanie ewolucji sztuki tańca i choreografii naszego regionu, masowe migracje artystów. Doprowadził również do zniszczenie lub zaginięcie wielu istotnych archiwaliów dokumentujących rozwój tańca, co nie znaczy, że w tym obszarze nie pozostało nic do odkrycia. Są to między innymi cenne źródła wiedzy na temat tańca z okresu XX-lecia międzywojennego, które należy odnajdywać i kolekcjonować. Celem działania współczesnych artystów, pedagogów, historyków i teoretyków jest więc utrwalanie tej historii, odkrywanie nowych relacji, lokalnych zróżnicowań, a także konsolidacja środowiska tańca sprzyjająca dalszemu rozwojowi tej dziedziny sztuki. Na opisany proces, jak zauważyła Majewska, ożywczo wpływa również naukowa i artystyczna wymiana pomiędzy badaczami/badaczkami i choreografami/choreografkami z Europy Środkowo-Wschodniej,  Stanów Zjednoczonych, Kanady, Europy Zachodniej czy innych części świata. Sprzyja mu również rozwój technologiczny, ułatwiający dostęp do archiwów tańca: publikacji, filmów i materiałów ikonograficznych oraz żywa dyskusja, której przejawem są spotkania z artystami, sympozja, wykłady, warsztaty i nowe publikacje. Jak podkreślają organizatorzy projektu Terytoria choreografii – nowe szlaki awangardy, nomadyczność sztuki tańca, transformacja i migracyjny charakter nowoczesnych idei, stwarzają otwartą perspektywę dla  dalszych badań  nad tańcem, umożliwiając łączenie dyskursu historycznego i teoretycznego ze współczesnymi praktykami choreograficznymi w szerokim ujęciu kontekstowym. Wszystkie te działania sprzyjają umocnieniu pozycji i roli tańca w perspektywie rozwoju polityki kulturalnej państw Europy Środkowo-Wschodniej w odniesieniu do tej formy sztuki.