Pamięci Alicii Alonso

Alicia urodziła się w Hawanie 21 grudnia 1920 roku jako najmłodsze z czworga dzieci Antonio Martineza, oficera armii kubańskiej, i Ernestyny del Hoyo. Mając hiszpańskie korzenie i korzystając z rocznej misji wojskowej ojca w Hiszpanii, ośmioletnia Alicia poznała podstawy flamenco i uczyła się gry na kastanietach. Gdy w 1929 wróciła z rodziną na Kubę, rozpoczęła naukę tańca w Sociedad Pro-Arte Musical. Stowarzyszenie to powstało między innymi pod wpływem występów Anny Pawłowej, która trzykrotnie tańczyła w tym kraju.

Pierwszym nauczycielem Alicii był Nikołaj Jaworski (1891-1947), który w młodości pobierał lekcje baletu w rodzinnej Odessie, ale jego zasadnicze wykształcenie związane było z wojskowością. Od 1920 roku Jaworski mieszkał w Belgradzie, gdzie Jelena Poliakowa, wcześniej solistka baletu petersburskiego, zachęciła go do dołączenia do zespołu baletowego. Od 1928 brał udział w przedstawieniach Opera Privé de Paris i z tym zespołem wyjechał na występy gościnne do Ameryki Południowej. W 1930 roku, po rozwiązaniu antrepryzy, Jaworski ostatecznie osiadł w Hawanie i wkrótce z Sociedad Pro-Arte Musical otrzymał propozycję zorganizowania szkoły baletowej, do której zapisana została Alicia Martinez. Jej debiut miał miejsce już w grudniu 1931, ale ważniejszy okazał się występ rok później na scenie Teatro Auditorium w wariacji Błękitnego Ptaka z baletu Śpiąca królewna w opracowaniu Jaworskiego. Ten sam nauczyciel w 1937 roku, przygotował Alicię do występu w roli Odetty-Odylii w Jeziorze łabędzim w oparciu o choreografię Lwa Iwanowa. W 1932 roku bracia Fernando i Alberto Alonso także zostali uczniami Nikołaja Jaworskiego, dołączając do klasy Alicii w Sociedad Pro-Arte Musical. Na zaproszenie stowarzyszenia w 1936 roku do Hawany przyjechał na występy gościnne słynny zespół Ballet Russe de Colonel de Basil. Dzięki protekcji Jaworskiego Alberto Alonso dołączył do grupy, kontynuując za granicą naukę pod kierunkiem Olgi Prieobrażenskiej, Lubow Czernyszowej i Stanisława Idzikowskiego. Rok później, w 1937, Hawanę opuścili nowo poślubieni małżonkowie: Alicia i Fernando Alonso, którzy wyjechali do Nowego Jorku, by w American School of Ballet rozwijać umiejętności taneczne między innymi pod okiem Aleksandry Fiodorowej (uczennicy Enrico Cecchettiego), Ludmilly Schollar i cenionego Enrico Zanfretta, przedstawiciela starej włoskiej szkoły baletowej. Alicia brała także lekcje u słynnej Wiery Wołkowej w Londynie. Po urodzeniu córki Laury, rozpoczęła występy na Broadwayu w musicalach: Great Lady (muz. Frederick Loewe, chor. William Dollar, 1938), a rok później w Stars In Your Eyes (muz. Arthur Schwartz, chor. Carl Randall), występując razem z Norą Kaye i Jeromem Robbinsem. W sezonie 1939/1940 była tancerką w Caravan Ballet Lincolna Kirsteina, gdzie wystąpiła między innymi w podwójnej roli Matki i Ukochanej Meksykanki w Billy, the Kid (muz. Aaron Copland, chor. Eugene Loring, 1939).

W 1939 Alicia Alonso została zaangażowana do nowo powstałego zespołu Ballet Theatre (później pod nazwą American Ballet Theatre –ABT), gdzie zaczęto obsadzać ją w rolach solowych, na przykład jako Maję w Goya Pastorale (muz. Enrique Granados, chor. Antony Tudor, 1940), Carlottę Grisi w Pas de quatre (muz. Cesare Pugni, chor. Anton Dolin wg Keith Lester, 1941). Tancerkę zaczęły jednak niepokoić problemy ze wzrokiem, a lekarze stwierdzili poważne odklejenie się siatkówki. Kilka operacji przykuło tancerkę do łóżka, a lekarze nie pozwalali na obracanie głową i schylanie się, o tańcu mogła tylko myśleć. Alicia była jednak niezłomna i w trakcie rekonwalescencji uczyła się partii Giselle na palcach… dłoni! Dwa lata trwała jej walka, by powrócić na scenę, a poświęcenie dość szybko zostało wynagrodzone, bowiem, po dwóch latach przerwy, w 1943 zatańczyła Walca Ges-dur i Mazurka D-dur w Sylfidach (muz. Fryderyk Chopin, chor. Michaił Fokin), a 2 listopada tego samego rok, nieoczekiwanie zastąpiła w roli Giselle kontuzjowaną primabalerinę, Alicię Markovą. Sukces był oszałamiający i Giselle okazała się jej rolą życiową, najbardziej kojarzoną z artystką, stając się zarazem wzorem dla innych solistek. Warto tu wspomnieć o niezapomnianej polskiej odtwórczyni roli Giselle, Oldze Sawickiej, która w czasie pobytu w Hawanie razem z Wiesławem Kościelakiem, oglądała tańczącą Alonso i była głęboko wzruszona jej interpretacją roli, odtąd stawiając ją sobie za wzór.

Od 1943 roku rozpoczęła się wielka kariera Alicii Alonso, która w 1946 otrzymała stanowisko wiodącej solistki (principal dancer) w Ballet Theatre. Występowała w takich rolach, jak: Matka w Barn Dance (muz. David Guion, John Powell, Louis Moreau Gottschalk, chor. Catherine Littlefield), w pas de deux w Graduation Ball (muz. Johann Strauss, chor. David Lichine), An Episode in His Past w Jardin aux Lilas (muz. Ernest Chausson, chor. Antony Tudor), Żona Sinobrodego w Bluebeard (muz. Jacques Offenbach, chor. Michaił Fokin), Solistka w Capriccio Espagnol (muz. Nikołaj Rimski-Korsakow, chor. Argentinita i Leonide Massine) – wszystkie w 1944 roku. W następnym roku wzbogaciła repertuar o role: Ate w Undertow (muz. William Schuman, chor. Antony Tudor), Solistka w Graziana (muz. Wolfgang Amadeusz Mozart, chor. John Taras), Cukrowa Wieszczka w pas de deux z baletu Dziadek do orzechów (muz. Piotr Czajkowski, chor. Anton Dolin wg Lwa Iwanowa), Juliet w Romeo and Juliet (muz. Frederick Delius, chor. Antony Tudor), solistka w pas de deux Błękitnego Ptaka, Girl in Pink w On Stage! (muz. Norman Dello Joio, chor. Michael Kidd) i Kitri w pas de deux z Don Kichota (muz. Ludwig Minkus, chor. Anatol Obuchow wg Mariusa Petipa).

W 1946 roku Alonso wystąpiła między inni jako: Terpsychora w Apollon Musagète (muz. Igor Strawiński, chor. George Balanchine), Odylia w pas de deux z Jeziora łabędziego (muz. Piotr Czajkowski, realizacja: George Balanchine według Mariusa Petipy), Taglioni w Pas de quatre i Dziewczyna w Duchu róży (muz. Carl Maria von Weber, chor. Michaił Fokin). Alicii powierzano coraz trudniejsze pod względem technicznym role, z których wywiązywała się znakomicie, czego dowodem jest balet Temat z wariacjami (muz. Piotr Czajkowski), stworzony przez George’a Balanchine’a specjalnie dla Alonso i jej partnera, Igora Juszkiewicza. Ta powstała w 1947 roku choreografia do dziś stanowi wyzwanie dla balerin, wymagając od nich wykwintnej wirtuozerii.

W 1948 roku Alicia Alonso dołączyła do swojego repertuaru rolę Lizzy Borden w balecie Fall River Legend (muz. Morton Gould, chor. Agnes de Mille) i Aurorę w divertissement z baletu Śpiąca królewna (muz. Piotr Czajkowski, realizacja Anton Dolin wedługMariusa Petipy), po czym w związku z pogarszającą się koniunkturą postanowiła z grupą solistów wyjechać ze Stanów Zjednoczonych do rodzinnej Hawany. W taki sposób, w 1948 roku, powstał zespół pod nazwą Ballet Alicia Alonso, w którym gwiazdą była Alicia, a do współpracy włączyli się mąż, Fernando i szwagier, Alberto. W zespole występowało czterdziestu artystów, w tym z Igor Juszkiewicz jako partner sceniczn Alicii. Repertuar opierał się na baletach: Giselle, Jezioro łabędzie, do których dołączono wkrótce Coppelię, w którym Alicia Alonso osiągnęła kolejny sukces, wcielając się w zadziorną Swanildę, oraz znaną miniaturę choreograficzną Fokina Umierający łabędź do muzyki Saint-Saënsa. Repertuar zespołu uzupełniały nowe kompozycje choreograficzne, stworzone między innymi przez utalentowanego Alberta Alonso, na przykład: Antes de Alba (muz. Hilario Gonzales, 1948) i Rapsodia Negra (muz. Ernesto Lecuona, 1953). Alicia opracowała także kilka baletów, między innymi: Ensayo Sinfonica (muz. Johannes Brahms Wariacje na tematy Haydna, 1950, balet przeniesiony rok później do repertuaru ABT), Lydia (muz. Francisco A. Nugué, 1951), El Pilette (Paleta) do muzyki Sibeliusa w 1952 roku.

Jednak głównym obszarem jej działań, poza wykonawstwem, była praca baletmistrzowska, w której skoncentrowała się na realizacji baletów klasycznych we własnych opracowaniach. Najważniejszym baletem była Giselle, którą wystawiła w Hawanie w 1945 roku, tańcząc rolę tytułową (w roli Alberta wystąpił Fernando Alonso, a jako Mirta Rosella Hightower). W 1948 Giselle weszła do repertuaru zespołu Ballet Alicia Alonso, zajmując w nim poczesne i stałe miejsce. Balerina przeniosła swoją wersję baletu na sceny: Teatro Colón w Buenos Aires (1958), Los Angeles Ballet (1958), Opery Paryskiej z Violette Verdy i Jean-Pierre Bonnefous w pierwszej obsadzie głównych ról (1972), Teatro de Bellas Artes (Meksyk, 1976), Wiener Staatsoper z Cynthią Gregory i Rudolfem Nuriejewem (1980) i Teatro San Carlo w Neapolu z Carlą Fracci i Paolo Bertoluzzim (1981). W swojej wersji Giselle Alonso odrestaurowała kilka zapomnianych fragmentów muzycznych i pantomimicznych, pogłębiając logikę sytuacji i ciągłość akcji. Zamiast pas de deux w I akcie był taniec sześciu przyjaciółek Giselle z czterema chłopcami, ponadto pojawiła się rozbudowana scena z przepowiednią Berty w I akcie i scena z grającymi w kości na początku aktu II, które do dziś są obecne w paryskiej Giselle.

Niedobór kubańskich tancerzy w hawańskim zespole baletowym Alicii Alonso przyczynił się do otwarcia w 1950 roku szkoły baletowej z czternastoma filiami w innych miastach Kuby, zapewniając w ten sposób stały dopływ i szkolenie utalentowanej młodzieży. Jednak zarówno zespół, jak i szkoła baletowa nie miały silnego wsparcia finansowego w rządzie Fulgencio Batisty. Skromne subsydia państwowe, uzyskane dopiero pod wpływem nacisku federacji studentów uniwersytetu w Hawanie i wsparcie finansowe darczyńców pomogły tylko na jakiś czas i w 1956 roku zarówno zespół, jak i szkoła zawiesiły swoją działalność.

Alicia Alonso, korzystając z licznych zaproszeń, wyjechała z Kuby na szereg występów, podbijając publiczność na kilku kontynentach: występowała gościnnie w latach 1955-59 w zespole Ballet Russe de Monte Carlo, wzbogacając swój dotychczasowy repertuar o nowe role, na przykład: Kolombinę w Arlekinadzie (muz. Riccardo Drigo, chor. B. Romanov) i Lisettę w La fille mal gardée (muz. Peter Hertel, chor. Bronisława Niżyńska według Aleksandra Gorskiego). Była też pierwszą, zagraniczną baleriną, która wystąpiła na scenach Związku Radzieckiego: najpierw w grudniu 1957 roku w Rydze, następnie 7 stycznia 1958 na scenie Teatru im. Kirowa w Leningradzie i 30 stycznia jako Giselle na scenie Teatru Bolszoj w Moskwie z leningradzkim tancerzem, Wladilenem Siemionowem jako partnerem. Dziesięciotygodniowe tournée po Związku Radzieckim w 1959 roku zapewniło artystce sławę w kraju, gdzie balet od lat miał wysoki status społeczny.

Po przewrocie na Kubie, w 1959 roku, Fidel Castro zaproponował Alicii i Fernandowi Alonso wysokie dofinansowanie baletu kubańskiego, by podobnie jak w Związku Radzieckim balet stał się wizytówką kulturalnych dokonań kraju. Tak powstał Narodowy Balet Kuby (Ballet Nacional de Cuba) z primabaleriną assoluta w osobie Alicii Alonso. Jednak współpraca z reżimem Castro odbiła się na relacjach ze Stanami Zjednoczonymi i Alicia Alonso nie występowała na amerykańskich scenach przez piętnaście lat. W związku z tym dalsza kariera Alicii przebiega głównie w rodzimym Narodowym Balecie Kuby, gdzie jej repertuar uzupełniły role: Liberty w Despertar ( Przebudzenie, muz. Carlos Fariñas, chor. Enrique Martinez, 1960), Kobiety w La Carta (List, muz. Enrique Gonzáles Mántici, chor. własna, 1965) i tytułowej Carmen w Carmen-Suicie. Balet ten powstał na prośbę Mai Plisieckiej w 1967 roku, będącej pod wrażeniem choreografii Alberta Alonso, które oglądała w czasie występów gościnnych w Moskwie. Carmen- Suita,ze znakomitą orkiestracją Rodiona Szczedrina, zanim stała się arcydziełem baletowym, na premierze w Teatrze Bolszoj, z Mają Plisiecką w roli tytułowej, zakończyła się niemal skandalem. Trzy miesiące później balet został przeniesiony na scenę Narodowego Baletu Kuby, a interpretacja roli Carmen potwierdziła wielostronny talent Alicii Alonso. W roli Don José wystąpił Azarij Plisiecki (brat Mai, solista, baletmistrz i pedagog), który od 1963 roku uczył tańca w hawańskiej szkole baletowej. Alicia Alonso występowała do lat 90. tych XX wieku, dodając kolejne role w swoim repertuarze, jak Sylfida Bournonville’a, pas de deux z La Peri Alberto Méndeza, Margarita w Nos Veremos ayer Noche (muz. Henri Saguet, chor. Alberto Méndez, 1971), Solistka w In the Night (muz. Fryderyk Chopin, chor. Jerome Robbins, 1978), tytułowa La Diva (treść oparta na życiu Marii Callas, muz. Felix Guerrero, chor. Alberto Méndez, 1982), czy jako Miłość w Poema del Amor y del Mar (muz. Ernest Chausson, chor. Alberto Méndez, 1990 – jednorazowy pokaz z udziałem Rudolfa Nuriejewa). Występowała u boku najlepszych tancerzy XX wieku, ale trwałe kalectwo w postaci niedowidzenia wymagało pomocy ze strony partnerów scenicznych i scenografów. Tańczyła przez szereg lat najpierw z Igorem Juszkiewiczem, a następnie zAzarijem Plisieckim i Jorge Esquivelem.

Karierę taneczną przeplatała pracą baletmistrzowską, wzbogaconą o jej niebywałe doświadczenie sceniczne. Realizowała najlepsze balety ze swojego repertuaru i, poza wspomnianą Giselle, wystawiła także: Grand Pas de quatre, Coppelię, Śpiącą królewnę i Córkę źle strzeżoną, a także fragmenty baletów i klasyczne pas de deux. Warszawskiej scenie Alicia Alonso podarowała w 1980 roku swoją wersję choreograficzną miniatury Pas de quatre, która otwierała wieczór baletowy. W ślad za nią tancerze Teatru Wielkiego prezentowalispektakle Alberto Méndeza: Pas de trois Manuela Mauri, Lalki Remberta Egűesa, Rara avis do muzyki George’a Friedricha Händla i Alessandro Marcello oraz Popołudniową sjestę Ernesta Lecuony.

Ważnym aspektem działalności Alicii Alonso była także praca pedagogiczna, która koncentrowała się na wypracowaniu kubańskiego stylu wykonawczego. Wiodącym pedagogiem hawańskiej szkoły baletowej był Fernando Alonso, którego wspierali często rosyjscy specjaliści w tej dziedzinie. Rezultaty nie kazały na siebie długo czekać, bo już w latach 60. i 70. tych adepci kubańskiej szkoły zaczęli wygrywać prestiżowe konkursy baletowe.

Wielowektorowość działań Alicii Alonso skupiła się na budowaniu sukcesu baletu kubańskiego, a długoletnia współpraca z Fernando i Alberto Alonso przyniosła znakomite efekty. Stworzone zostały solidne fundamenty, które zapewniły stabilny rozwój hawańskiej szkole i zespołowi. Skala osiągnięć Alicii Alonso jest bezsprzecznie wielka i już za życia artystka weszła do panteonu sztuki baletowej, tworząc od teraz magiczny pas de quatre z Galiną Ułanową, Yvette Chauviré i Mają Plisiecką.