Paul Valéry a taniec

Paul Valéry – poeta, eseista i filozof przełomu XIX i XX wieku w swojej twórczości dużo miejsca poświęcił uwagom dotyczącym literatury, malarstwa czy polityki. Można je odnaleźć zarówno w esejach, artykułach, rozprawach, zbiorach aforyzmów oraz notatek, jak i poezji. Jednak to architektura i taniec szczególnie go interesowały.

Na kształtowanie się poglądów poety na taniec niezaprzeczalnie miały wpływ spotkania z tancerzami (Ida Rubinstein, Loïe Fuller, La Argentina, Serge Lifar)  i choreografami (Leonid Miasin, Michaił Fokin, Serge Lifar), ich wnikliwa obserwacja,a  co więcej – współpraca z nimi przy tworzeniu baletów. Warto zaakcentować, iż Valéry był autorem librett do baletów Amfion (muzyka: Arthur Honegger, choreografia: Leonid Miasin, scenografia: Alexander Benois; premiera: 1931 rok) i Semiramida (muzyka: Arthur Honegger, choreografia: Michaił Fokin, scenografia i kostiumy: Alexander Jakowlew[1], premiera: 1934 rok)

Taniec w twórczości Paula Valéry’ego zajmuje miejsce szczególne: jest formą sztuki pokrewną literaturze, podobnie jak filozofia. Znajduje oddźwięk w poglądach estetycznych, które poeta przedstawia w rozmaitych esejach i dialogach. Najciekawsze zdają się jednak obrazy tańca w utworach, tj. La Philosophie de la Danse i Degas, Danse, Dessin[2].

W esejach Valéry’ego taniec staje się przedmiotem refleksji filozoficznej. Jego rozważania pozostają zatem jedynie w obszarze teorii. Poeta podkreśla, że nie zna go  z własnej praktyki. Poeta nazywa taniec „cudami tworzonymi przez ludzkie kończyny” („des prodiges qui font les jambes”)[3]. Valéry stara się badać taniec, chociaż zdaje sobie sprawę z własnych ograniczeń wynikających z nieznajomości prawideł rządzących tą sztuką. Stara się ukryć brak wiedzy o technice tańca, a wprowadzić na to miejsce jakąś ideę tłumaczącą jego fenomen[4]. Tylko filozofia pozwala mu poznać esencję tańca. Dlatego też Valéry odwołuje się do koncepcji innych przedstawicieli tej dziedziny. Wspomina między innymi o Platonie (jaskinia Platona jako przedsionek wyższej rzeczywistości, rzeczy przyszłych), Fryderyku Nietzschem (filozofowania za pomocą tańca)[5] czy św. Augustynie (filozofia czasu)[6]. Sprawdza metody badań. Zna dobrze ich poglądy, próbuje powiązać je z własnymi rozważaniami i stworzyć wówczas swoją koncepcję filozoficzną tej sztuki. Równie ważne dla Valéry’ego udział w spektaklach i wnikliwa obserwacja zachowania tancerza, a więc bezpośrednie doświadczenie tańca. Godne podkreślenia jest u poety posługiwanie się nazewnictwem tanecznym (pointy, entrechat)[7].

Valéry nie poprzestaje jedynie na ogólnej prezentacji  swojej wizji tańca. Nie satysfakcjonuje go określenie tańca jako działania  porównywalnego z innymi sztukami, chociażw poszukiwaniu definicji tańca nawiązuje do twórczości Edgara Degasa, jednego
z francuskich impresjonistów, nazywanego malarzem tancerek[8]. Valéry zwrócił uwagę na sposób ich (tancerek) ukazywania, a właściwie – jak stwierdził poeta – definiowania, konstruowania[9]. Valéry próbuje wypracować własną metodologię filozofii tańca, która by go wyróżniała.

Taniec w oczach Paula Valéry’ego to przede wszystkim sztuka o długiej historii,  o różnych funkcjach[10], sztuka opiewana przez filozofów (Platon, Friedrich Nietzsche)  i poetów (Charles Baudelaire, Stephane Mallarmé)[11]. Pisarz udowadnia, że zna dzieje tańca i orientuje się w jego ówczesnych problemach. Koncentruje na jego estetyce, filozofii, ale również podaje konkretne przykłady tancerzy (La Argentina)[12], którzy w historii tańca odegrali niemałą rolę. Obserwuje, analizuje, porównuje swoje spostrzeżenia z poglądami literatów i filozofów.

Pisarz postrzega taniec jako sztukę związaną z ciałem i duszą człowieka: taniec jest formą ruchu odbywającą się poprzez ciało[13], cyklem figur następujących kolejno po sobie, posiadających odpowiednią częstotliwość; sposobem wyładowania nadmiaru energii (nawiązanie do poglądów Herberta Spencera)[14], wyrażenia i wyzwolenia emocji (Havelock Ellis)[15].

Valéry dostrzega również w tańcu rodzaj ujścia dla życia wewnętrznego człowieka, pełnego emocji, kształtowanego w wyniku aktu komunikacji między trwaniem  a energią, interakcji wrażliwości i energii tancerza[16], rezonujących na otoczenie,
np. publiczność w teatrze, i tworzących w nich iluzję tańca wewnętrznego.

Taniec to według poety działanie powstające z woli wykonawcy, nieprzewidujące końca, niezakładające celu zewnętrznego (Curt Sachs)[17] ani żadnego przedmiotu, który mógłby nadać im kierunek lub je wstrzymać, skupiające się wyłącznie na własnym akcie trwania (Charles Baudelaire, Blaise Cendrars)[18]. Taniec to bowiem działanie, które odłącza człowieka od świata zewnętrznego (tak jak wolny, nieskrępowany, niewzruszony i lekki taniec Loïe Fuller, Isadory Duncan czy Ruth Saint‑Denis)[19], skupiające się na ziemi, wywodzące się z codzienności, ale wreszcie się od niej odrywające. Taniec zdaniem poety to zamknięta forma czasu, trwanie tworzone przez energię tancerza, charakteryzujące się zmiennością, wprowadzające go w zupełnie inny wymiar.

Jest on w oczach Valéry’ego nieokiełznanym żywiołem, ciągłym stawaniem się (Edgar Degas)[20], któremu najbliższa jest zmienność (pierwiastek dionizyjski: Friedrich Nietzsche)[21], przeciwieństwem bezruchu, stanem niestałości, stanem właściwym możliwościom sił ludzkich. Istotę tańca stanowi zaś jego akt powstawania.

Valéry uważa, iż charakterystyczna dla tańca jest jego duchowość[22] – to ona kieruje następstwem form ruchu w określonej przestrzeni, jego królestwie (dusza człowieka jako źródło ruchu: Heraklit z Efezu, Platon, Leibniz)[23]. To ona czyni taniec sztuką prawdziwie wzniosłą. To duchowość i wola (św. Augustyn), które wynoszą człowieka nad zwierzęta[24],
są motorem tańca. Valéry wspomina o tańcu zwierząt (Havelock Ellis)[25] – to taniec niewzruszony, ideał ruchu, niczym nieograniczony, wyrażający swą istotę – zaznaczając przy tym, iż taniec może być traktowany jako ogólne działanie istot żywych[26].

Taniec to właśnie działanie rozwijające się niezależnie od świata zewnętrznego, bez ograniczeń pod względem (zużycia) sił, którego celem jest zmiana stanu poczucia energii, mających źródło wsą siłach wewnętrznych[27] (élan vital: Henri Bergson).

Filozof dostrzega jego analogię do innych sztuk – do muzyki, malarstwa i architektury (korespondencja sztuk): taniec rozwija się bowiem w czasie (tak jak muzyka) i przestrzeni (architektura, malarstwo)[28]. Jego siedzibę stanowi zatem jakaś szczególna czasoprzestrzeń. Taniec jest niczym malowanie przestrzeni, wyznaczanie jej formy, konstruowanie jej w określonym czasie i w związku z muzyką.

Szczególnie podkreśla jednak Valéry związek tańca i poezji – pokrewieństwo ich esencji (tworzenie pewnych stanów), aspekt metafizyczny, ich eteryczność, ale przede wszystkim naturę muzyczną (trójjedyna chorea)[29]. Valéry postrzega taniec jako metaforę wiersza[30], jako poezję ruchu (Denis Diderot)[31], jako metaforę mowy[32], grę słów czy myśli bądź jako następstwo jednostek niosących określone znaczenie (może to być odwołanie do teorii „langue et parole” Ferdinanda de Saussure’a)[33], pewną aktywność umysłową człowieka (Pascal)[34]. Poeta nie poprzestaje na zaliczeniu tańca do sztuk czy dzieł sztuki, nie ogranicza go do funkcji ludycznej, lecz określa  jako działanie, które kształtuje wyobraźnię człowieka, poszerza jego horyzonty, czyni jego aktywność jeszcze bardziej znaczącą, a jego ciało godnym szacunku.

Taniec w refleksji Valéry’ego to aktywność wywodząca się z codziennego życia ludzkiego, niebędąca jego częścią niezbędną, wręcz wykraczająca poza normalną egzystencję. To działanie zawierające w sobie pierwiastek nadludzki, zakładające walkę  z przyciąganiem ziemskim i tym, co przeciętne i dosłowne. To jednak także sztuka pozwalająca człowiekowi na realizację pewnych jego potrzeb intelektualnych i fizycznych (Walter Benjamin, Fryderyk Nietzsche)[35].

Taniec to wreszcie dla poety forma działania całego ciała człowieka wybiegająca poza codzienność i rozwijająca się w pewnej czasoprzestrzeni, nienależącej już do jego świata. Sztuka wielowymiarowa, sztuka duchowości realizowana przez ciało.

Tekst  powstał na podstawie pracy licencjackiej pt. „Taniec w twórczości Paula Valéry’ego”, napisanej w 2011 roku w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, pod kierunkiem dr. Tomasza Nowaka.

Bibliografia podmiotowa

1. F. Nietzsche, Narodziny tragedii albo Grecy i pesymizm, przeł. i przedmową opatrzył

   B. Baran, Warszawa 2009.

2. Tegoż, Tako rzecze Zaratustra, przeł. W. Berent, Kęty 2004.
3. P. Valéry, Oeuvres, red. J. Hytier, t. 1, Paris 1975.
4. Tegoż, Rzeczy przemilczane, wybór, przekład i noty J. Guze, Warszawa 1974.

Bibliografia przedmiotowa

1. W. Benjamin, Paryż II Cesarstwa według Baudelaire’a [w:] tegoż: Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, wybór i oprac. H. Orłowski, Poznań 1996, s. 355-388.
2. A. Hofmann, V. Hofmann, Le Ballet, wstęp i zakończenie S. Lifar, Paris 1981.
3. R. Lange, O istocie tańca i jego przejawach w kulturze. Perspektywa antropologiczna, Poznań 2009.

2. J. Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa 1966.
3. M. Głowiński, Maska Dionizosa [w:]  Tegoż, Mity przebrane. Dionizos, Narcyz, Prometeusz, Marchołt, Labirynt, Kraków 1990.

6. J. Rey, Taniec. Jego rozwój i formy, przeł. I. Turska, Warszawa 1958.
7. F. de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa 1991.
8. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I‑II, Warszawa 1999.
9. I. Witz, Oko i dłoń malarza, Warszawa 1969.
10. A. Zawadzki, »W tańcu tylko wypowiadać potrafię najwyższych rzeczy przenośnie«. Metafora tańca w tradycji modernistycznej,  „Pamiętnik Literacki” LXXXIX, 1998,

    z. 3, s. 31‑63.

11. Dictionnaire du ballet moderne, red. F. Hazan, Paris 1958.
12. Knaurs ballet lexikon, red. A. J. Balcar, przedmowę napisał P. Ludikar, Munchen‑Zurich 1958.
13. What is Dance?, red. red. R. Copeland, M. Cohen, New York 2010.