Powrót Bronisławy Niżyńskiej – recenzja monografii autorstwa Lynn Garafoli

Bronisława  Niżyńska (1891–1972) miała ogromy wpływ na sztukę taneczną swoich czasów, jednak postać artystki stała przez dekady w cieniu nie tylko jej brata, ale i innych twórców baletu XX wieku. A przecież wyróżniały ją nie mniejsze niż w przypadku Wacława zdolności artystyczne, ale także kreatywność i nowatorstwo.  Niestety, Bronisława została zepchnięta w odległe zakamarki historii tańca. Jej imię nie pojawia się w książkach tak często jak nazwiska tancerek – Matyldy Krzesińskiej, Anny Pawłowej, Tamary Karsawiny  – czy  choreografów takich jak Michaił Fokin, Leonid Miasin, wreszcie George Balanchine, który niejedno zawdzięczał Niżyńskiej. Być może Bronisława nie pasowała do pięknego świata primabalerin ani do męskiego świata choreografów XX wieku? Nie odniosła sukcesu być może z  braku koneksji lub licznych przywar jej charakteru. Była nieurodziwa, uparta, trudna w pertraktacjach, może dlatego nie chciano o niej pamiętać…

Wyjście z cienia

Życiorys Niżyńskiej przedstawia czytelnikom Lynn Garafola, emerytowana profesor Barnard College na Columbia University, która pracowała nad publikacją wiele lat. Dotychczasowa działalność naukowa autorki niewątpliwie stanowiła preludium do napisania tej obszernej i szczegółowej biografii. Profesor Garafola jest krytyczką tańca i historyczką specjalizuje się w sztuce tańca XX wieku. Wydała liczne prace poświęcone tańcowi w okresie modernizmu (Diaghilev’s Ballets Russes, Legacies of Twentieth-Century Dance), eseje i artykuły, zarówno naukowe, jak i popularyzatorskie. Była redaktorką takich pozycji jak The Diaries of Marius Petipa; André Levinson on Dance (razem z Joan Acocellą); José Limón: An Unfinished Memoir oraz The Ballets Russes and Its World. Była też kuratorką wielu wystaw poświęconych nowojorskiemu baletowi (Dance for a City: Fifty Years of the New York City Ballet, New York Story: Jerome Robbins and His World), Baletom Rosyjskim Diagilewa (Diaghilev’s Theater of Marvels: The Ballets Russes and Its Aftermath) oraz nowszej historii baletu z Harlemu (Arthur Mitchell: Harlem’s Ballet Trailblazer). Zredagowała także serię książek Studies in Dance History oraz zainicjowała seminarium Studies in Dance na Columbia University, z którym współpracuje od 2000 roku. Obecnie zaangażowana jest w projekt encyklopedii modernizmu, nad którym pracuje wydawnictwo Routledge. Nic dziwnego, że nadszedł wreszcie czas, by zająć się w końcu pojawiającą się w wielu wymienionych wyżej obszarach badawczych Garafoli postacią Niżyńskiej.  Wcześniej na jej temat autorka opublikowała artykuły w „Dance Research Journal”: An Amazon of the Avant-Garde: Bronislava Nijinska in Revolutionary Russia[1]; Crafted by Many Hands: Re-Reading Bronislava Nijinska’s „Early Memoirs”[2] oraz brała udział w wielu konferencjach, w tym zeszłorocznej międzynarodowej konferencji Terytoria choreografii. Nowe szlaki awangardy (on-line, 28–29 września 2021) z wystąpieniem Skomplikowana relacja: Niżyńska, polskość i Balet Polski[3].

Tytuł biografii wskazuje na obrany przez autorkę kierunek analiz. Główną soczewką, przez jaką patrzy autorka na postać artystki, jest jej praca zawodowa, jednak narracja ta przeplatana jest wątkami z życia osobistego. Czytelnik pragnący zapoznać się szczegółowo z wcześniejszym okresem życia artystki, niech sięgnie po pamiętniki Niżyńskiej zatytułowane Early Memoirs[4] i opisujące wydarzenia do roku 1914. Dzięki pracy Garafoli, czytelnik ma szansę poznać dogłębnie twórczość artystki, która dotąd nie została opracowana. Osoby, które wspomniane pamiętniki pozostawiły  z wieloma pytaniami i niedosytem informacji, z pewnością usatysfakcjonuje omawiana pozycja.

Nazwisko Niżyńskiej najczęściej pojawia się w literaturze przedmiotu w kontekście Wacława Niżyńskiego (1889–1950). Przez lata stawiana obok swojego brata, genialnego tancerza i choreografa, Bronisława ukazywana jest najczęściej jako jego powierniczka, kochająca i dbająca siostra, asystentka wielkiego artysty. Nawet biograficzna powieść Bogini tańca Ewy Stachniak, fascynująca i wciągająca, napisana jest z perspektywy siostry, a nie samodzielnej artystki; zresztą powieść oparta została na autobiograficznych zapiskach, których narrację Niżyńska podporządkowała bratu[5]. Dzięki pozycji La Nijinska… artystka wreszcie ukazana została w należny jej sposób, z podziwem dla jej ciężkiej pracy i dokonań.

Kariera artystyczna Bronisławy była znacznie dłuższa i bardziej produktywna od kariery  schorowanego Wacława, zarówno na scenie, jak i w pracy choreograficznej. Dodatkowo Niżyńska była wspaniałą pedagożką, nauczycielką i organizatorką, co niejednokrotnie udowodniła. Dzięki krytycznemu podejściu do swojego wykształcenia, chęci zmian i poszerzania artystycznych horyzontów oraz niewiarygodnej potrzebie kreacji, Niżyńska stała się twórczynią XX-wiecznego neoklasycyzmu.

Bogactwo dokonań

Łatwo zaryzykować stwierdzenie, że Niżyńska była pracoholiczką. Częściowo zmuszona przez sytuację bytową do niezłomnej pracy koniecznością bytową, ze sztuki uczyniła swój główny życiowy cel. Bogate życie artystyczne, liczne angaże i podróże za pracą zostały przedstawione na 500 stronach książki, podzielonej na 16 rozdziałów. W sposób chronologiczny śledzimy rozwój twórczości Bronisławy, trudności jej towarzyszące i sukcesy wieńczące intensywną pracę choreograficzną i pedagogiczną.

Pochodząca z ubogiej rodziny polskich tancerzy, Niżyńska od początku swojej nauki w szkole carskiej musiała wykazywać wiele determinacji. Niezłomność i miłość do sztuki, która stała się jej zawodem, towarzyszyły jej przez całe życie. To właśnie pasja i oddanie uczyniły z niej wielką artystkę. W 1908 roku ukończyła carską szkołę baletową (obecnie jest to Akademia Rosyjskiego Baletu im. Agrypiny Waganowej) i rozpoczęła pracę w Teatrze Maryjskim w Petersburgu. W tym momencie rozpoczyna się rozdział pierwszy, Nijinska’s Apprenticeship (Praktykowanie rzemiosła). Według dyrekcji teatru Niżyńska nie stanowiła materiału na balerinę. Brak  „wymaganej” urody i figury nadrabiała jednak sprawnością, inteligencją i pracowitością. W jej rolach podziwiano nie ją samą, jak w przypadku pięknych tancerek, ale znakomite interpretacje ról. Brawurowa technika (później porównywana z techniką Niżyńskiego) umożliwiała jej wykonywanie niezwykle szerokiego repertuaru. Latem 1909 roku rozpoczęła pracę w założonym przez Diagilewa zespole Balety Rosyjskie. Odtąd jej kariera potoczyła się błyskawicznie. Tańczyła wiele wiodących ról, była również angażowana przez swojego brata w kreację jego baletów. To doświadczenie niewątpliwie odcisnęło znaczące piętno na jej własnej pracy twórczej i pedagogicznej.

W rozdziale 2 Niżyńska zostaje przedstawiona jako amazonka rodzącej się awangardy w sztuce rosyjskiej, której taniec stanowił istotną część. W rozdziale tym opisany jest czas poszukiwań własnego stylu i nowego kierunku choreograficznego. Pełna swoboda, jaka jej towarzyszyła podczas pobytu w Kijowie, stała się w późniejszych latach utopijną wizją, do której tęskniła. Od okresu kijowskiego praca artystyczna Niżyńskiej zespoliła się z pracą pedagogiczną. Przyświecające jej założenie wykształcenia odpowiednich tancerzy na miarę nowatorskich potrzeb choreograficznych jej brata, sprawiły, iż jej własna wizja pracy z zespołem wykrystalizowała się pod postacią założonego przez nią studia pod nazwą Szkoła ruchu.

Po rewolucji bolszewickiej Niżyńska była zmuszona opuścić Kijów. W rozdziale 3 (Back from the Future) autorka opisuje przymusowy powrót do Baletów Rosyjskich i walkę Niżyńskiej o należyte jej miejsce w zespole jako choreografki i reżyserki. To także czas, gdy artystka podejmuje próbę ułożenia sobie życia w Wiedniu, gdzie mieszkał Wacław, chce otworzyć tam studio. Niemniej jednak praca z zespołem Diagilewa (rozdział 4: Where is Home?) była niezwykle intensywna: występy w całej Europie (Monte Carlo, Paryż, Londyn) stanowiły wielomiesięczną rozłąkę z rodziną, jej dwójką dzieci i ukochaną matką. Jednocześnie brak kontaktu z bratem, tęsknota za swobodą twórczą i szczęśliwą egzystencją w Kijowie sprawiały, że Niżyńska nie mogła się odnaleźć, co wpływało negatywnie na jej pracę. Kolejne trzy rozdziały opisują prace nad spektaklami: Les Noces (rozdział 5), Les Biches (rozdział 6), Le Train Bleu (rozdział 7).

Les Noces to pierwsza ważna praca choreograficzna opracowana dla zespołu tancerzy, która jednocześnie położyła podwaliny pod stylistykę całej twórczości Niżyńskiej. Analizując zachowane listy, notatki oraz liczne recenzje spektakli, autorka biografii w sposób niezwykle barwny i wielowymiarowy naświetla czytelnikom kreację tych baletów i ich odbiór.

Przepisanie historii baletu

Tworząc w konwencji baletowej, Niżyńska stawiała siebie w trudnej pozycji – w czasie, w którym artystki tworzące taniec współczesny zaczęły odnosić sukcesy, ona mierzyła się ze szklanym sufitem świata baletowego. Mimo współpracy z zespołem Diagilewa jej pozycja była tłumiona, zwłaszcza przez duże teatry i ich choreografów, jak  Balanchine’a w New York City Ballet. Tego typu instytucjonalne zespoły wykluczały mniejsze organizacje, które zatrudniały Niżyńską. Publikacja precyzyjnie przedstawia rozwój bardziej kameralnych zespołów i ważny wpływ Niżyńskiej na ich repertuar i poziom. Przywracając pamięć o nich,  Garafola tworzy na nowo historię baletu XX wieku. Przywołuje tu  Balet Polski [Polski Balet Reprezentacyjny], Teatro Colón w Buenos Aires, Balet Madame Ida Rubinstein (rozdział 10), powojenne europejskie produkcje markiza de Cuevas i prace dla amerykańskiego Center Ballet of Buffalo  debiutującego podczas pierwszej edycji słynnego do tej pory Jacob’s Pillow Dance Festival. Do rozwoju każdego z nich przyczyniła się Niżyńska.

Po opuszczeniu Baletów Rosyjskich Niżyńska próbowała realizować swoje twórcze cele. Wraz z autorką książki śledzimy próby jej artystycznego usamodzielnienia się, jednak praca jako choreografka na zamówienie była niezwykle trudna, szczególnie dla kobiety w owym czasie.

Rozdział 8 (A Freelance Choreographer) opisuje nieustającą walkę Niżyńskiej o godne warunki pracy oraz zapewnienie bytu swojej rodzinie. W tej części biografii śledzimy jej angaże  poza Baletami Rosyjskimi, m.in. w Operze Paryskiej, Teatro Colón (rozdział 9. Globalizing Modernism). Mimo udanego sezonu i pracy w Argentynie angaż tego typu pogłębiał nieustającą rozłąkę z rodziną. Ostatecznie podążając za marzeniami, Bronisława założyła własny zespół – Les Ballets Russes de Bronislava Nijinska, co niestety zakończyło się klęską finansową (rozdział 12).

Należyte miejsce

Niżyńska poświęciła się całkowicie rozwojowi sztuki tanecznej – od momentu, w którym asystowała Wacławowi przy tworzeniu jego Popołudnia Fauna w 1911, aż do roku 1970, kiedy szykowała do roli Fauna wschodzącą gwiazdę baletu w Teatrze Opery i Baletu im. Kirowa – Michaiła Barysznikowa. Jednak z bogatego dorobku  artystki (stworzyła ponad 60 samodzielnych choreografii), przetrwały nieliczne balety, głównie dzięki wznowieniom w latach 60. i 70. XX wieku. Można tu wymienić miedzy innymi jej pracę nad Les Noces i Les Biches na zaproszenie Fredericka Ashtona, ówczesnego dyrektora artystycznego i choreografa Royal Ballet w Londynie.

Przez dekady Niżyńska współpracowała z czołowymi postaciami sztuki, muzyki i baletu XX wieku, m.in. z Igorem Strawińskim, Siergiejem Diagilewem, Natalią Gonczarową, Frederickiem Ashtonem i Marią Tallchief. Całej jej karierze artystycznej towarzyszyła również praca pedagogiczna, wielu tancerzy zawdzięczało jej swoją karierę, wiele zespołów –  swój sukces. Jak powiedziała Niżyńska we wrześniu 1968: „Przyjechałam do Buffalo, ponieważ zawsze lubiłam pomagać przy nowych początkach. Chcę przekazywać swoje doświadczenie młodym zespołom” –  to właśnie w tych ostatnich dostrzegała szansę na kontynuację swojego dorobku.

Bronisława Niżyńska, pomijana i prawie zapomniana przez historię tańca,  doczekała się właściwej prezentacji. Praca profesor Garafoli odsłania przed czytelnikami obraz artystki niezłomnej, walczącej nie tylko o byt swojej rodziny, ale przede wszystkim o wolność twórczą, która była jej tak często odmawiana. Niezwykle bogate i intensywne życie zawodowe Niżyńskiej sprawiło, iż pokonała ona bariery społeczne i zawodowe. Książka La Nijinska: Choreographer of the Modern po raz pierwszy rzuca nowe światło na karierę artystki, a także na historię baletu i modernizmu, oddając tej twórczyni należyte miejsce w panteonie sztuki XX wieku.

***

Lynn Garafola
La Nijinska. Choreographer of the Modern
Oxford University Press, 2022

[1] An Amazon of the Avant-Garde: Bronislava Nijinska in Revolutionary, [w:] „Dance Research: The Journal of the Society for Dance Research” 2011, t. 29, nr 2, s. 109–166..
[2] Crafted by Many Hands: Re-Reading Bronislava Nijinska’s “Early Memoirs”, [w:]  „Dance Research: The Journal of the Society for Dance Research”, t. 29,  nr 1,  s. 1–18.
[3]Konferencja była organizowana przez Instytut Adama Mickiewicza oraz Narodowy Instytut Muzyki i Tańca, więcej: https://taniecpolska.pl/aktualnosci/miedzynarodowa-konferencja-terytoria-choreografii-nowe-szlaki-awangardy-w-formule-on-line/. Warto także przypomnieć, że pokłosiem jednej z wcześniejszych odsłon tego projektu stała się dwujęzyczna publikacja Polskie artystki awangardy tanecznej. Historie i rekonstrukcje/ Polish Dance Avant-Garde Artists. Stories and Reconstructions pod redakcją Joanny Szymajdy (wyd. Instytut Adama Mickiewicza/ Instytut Muzyki i Tańca, Warszawa 2017, w której opublikowano dwa teksty poświęcone postaci i twórczości Niżyńskiej. Ich autorkami są Gunhild Oberzaucher-Schüller oraz Amanda Thom Woodson – przyp. red.
[4] Bronislava Nijinska, Bronislava Nijinska: Early Memoirs, eds. Irina Nijinska, Jean Rawlinson, Duke University Press 1992.
[5] Ewa Stachniak, Bogini tańca, Wydawnictwo Znak, Kraków 2027, por. Marianna Jasionowska, Artystka, kobieta, matka – recenzja książki Ewy Stachniak o Bronisławie Niżyńskiej, taniecPOLSKA.pl, 21.09.2017,