Pytać, by nie błądzić – recenzja spektaklu „Q&A (the Polish Edition)” / „Zamówienia choreograficzne”

Takie właśnie pytania i odpowiedzi stanowią kanwę performansu Q&A (the Polish Edition), który można było obejrzeć 8 i 9 września 2023 roku w Teatrze Łaźnia Nowa w Krakowie. Spektakl ten został zrealizowany przez Rachel Erdos dla Living Space Theatre w ramach programu Narodowego Instytutu Muzyki i Tańca Zamówienia choreograficzne 2023, dofinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Pierwowzór polskiej premiery, Q&A (the 36 Questions), został wystawiony w czerwcu 2017 roku w Tel Awiwie, na corocznym Intima Dance Festival, będącym projektem Tmuna Theater – multidyscyplinarnego centrum tańca, muzyki, literatury i sztuki. Spektakl uzyskał  bardzo pozytywne opinie recenzentów, którzy określili go jako dzieło „(…) najpełniejsze, najgłębsze i najciekawsze, jakie stworzyła do tej pory (…)”[i] Rachel Erdos – twórczyni choreografii i konceptu. Ta niezależna brytyjsko-izraelska choreografka, doradczyni artystyczna, kuratorka tańca i dyrektorka artystyczna tygodnia tańca Machol Shalem jest laureatką wielu prestiżowych nagród. Należą do nich między innymi: Artystka Roku w Dziedzinie Tańca (2012, Izrael; przyznana przez Ministerstwo Absorbcji Izraela), Pretty Creative Commission (2014, Portland, USA; przyznana przez NorthWest Dance Project), nagroda dla Niezależnego Choreografa Roku (2015, przyznana przez Ministerstwo Kultury Izraela). Artystka realizuje swoje spektakle i projekty na całym świecie, pracując zarówno z profesjonalnymi zespołami – takimi jak Kennedy Center w Waszyngtonie czy Royal Opera House w Londynie – jak i tancerzami nieprofesjonalnymi.

Twórczyni w swoim spektaklu – zarówno w wersji prapremierowej, jak i jego polskiej  reedycji – odnosi się poprzez artystycznie uformowany ruch i słowo mówione do artykułu  pt. The Experimantal Generation of Interpersonal Closeness z 1977 roku. Jego autor, psycholog Arthur Aron wraz z grupą badaczy postawili tezę, że istnieje 36 pytań, na które szczere odpowiedzi pozwalają na szybkie zbudowanie wartościowej relacji. Potrafią one zbudować bliskość, intymność i nawet miłość pomiędzy dwojgiem nawet zupełnie nieznających się ludzi. Pytania te odnoszą się zarówno do przeszłości każdej z osób, jak i ich planów na przyszłość, marzeń, wyborów, definicji, aktualnych zachowań i wyznawanych wartości. Wplatane w rozmowę pozwalają stopniowo przejść od zabarwionego ciekawością towarzyskiego dyskursu do kwestii coraz bardziej osobistych i fundamentalnych.

W spektaklu wspomniane pytania i odpowiedzi są przedstawiane nie tylko przez słowo, ale także poprzez ruch i sekwencje taneczne. Dzięki nim budowane są relacje pomiędzy tancerzami, lecz także pomiędzy tancerzami a publicznością. Obok tradycyjnej teatralnej prezentacji nawiązują się bezpośrednie kontakty z widownią, której obecność i aktywność sceniczna współtworzy każde z niepowtarzalnych przedstawień.

Na polskiej premierze spektaklu performerzy Living Space Theatre, założonego w 2016 roku artystycznego kolektywu nomadycznego, zaprezentowali nową odsłonę dzieła Rachel Erdos. Spektakl polski, choć bliski w swej koncepcji pierwowzorowi izraelskiemu, ulega koniecznym modyfikacjom. Oprócz podtytułu poszerzeniu ulega spektrum artystycznych środków wyrazu. Do tła muzycznego – obok utworów Erika Satie, Liverpool Express, Beach House i Giannisa Pariosa – jest dołączona polska muzyka pop. Miejsce dwóch par wykonawców w wersji izraelskiej zajmują dwie kobiety i trzech mężczyzn, którzy poprzez ruch, słowo i śpiew budują coraz ściślejsze i coraz bardziej osobiste relacje z publicznością i ze sobą nawzajem. Słowo mówione, stanowiące ważny nośnik treści i sensu spektaklu, jest artykułowane w języku polskim. Także materiał ruchowy podlega rekonstrukcji, co w wyraźny sposób łączy się z koncepcją pracy twórczej Erdos. Jak artystka sama przyznaje, ważna w jej procesie twórczym jest kooperacja z tancerzami jako przedstawicielami różnych osobowości. Każda nowa osoba wnosi do spektaklu ściśle osobiste jakości, własny temperament i możliwości artystyczne.

Zakomponowanie przestrzeni scenicznej sprzyja intelektualnemu skupieniu na ruchowej interpretacji przywoływanych emocji. Scenografia jest minimalistyczna, lecz zupełnie wystarczająca i plastycznie podkreśla istotne walory spektaklu. Pozwala się skupić na istotnych treściach przekazu, nie odwraca uwagi od samych artystów i stanowi integralny element spektaklu. Dzieło jest oglądane z trzech stron – jak w teatrze starożytnym i teatrze dworskim. Dzięki takiemu zabiegowi perspektywa widowni wzbogaca się o dodatkowe płaszczyzny, a występujący artysta prezentuje się w sposób trójwymiarowy. Widz nie tylko ogląda performans. On w nim jest, uczestniczy w stawaniu się każdej z sytuacji scenicznych. Odkrywają się przed nim tajniki techniki tanecznej i fizyczne wzajemne oddziaływanie tancerzy na siebie. Dodatkowym elementem, niejako wciągającym publiczność w akt kreacji spektaklu, jest skrócona odległość pomiędzy (będącą tak naprawdę niezajętą przez nikogo pustą przestrzenią) faktyczną sceną a miejscem przeznaczonym dla widowni, wyznaczonym przez krzesła ustawione po liniach kwadratu. Kostium sceniczny nosi wszelkie znamiona stroju codziennego, nie jest artystyczną interpretacją osobowości scenicznych artystów. Artysta tancerz-performer jest blisko nas, nic go nie przysłania, nie upiększa ani nie deformuje. On nie przedstawia, on opowiada – zarówno ruchem, jak i słowem – o tym, co bliskie, ludzkie i ważne. Nie ma tutaj miejsca na kreację ułudnego świata teatru. Wszystko dzieje się tu i teraz i jest widzowi znane aż do bólu.

Sześć składanych krzeseł wyznacza geometryczne konfiguracje w przestrzeni. Są one przestawiane, zajmowane i opuszczane przez performerów oraz gości z widowni, rozkładane i składane, wywracane i kładzione, budują zamknięte i półotwarte przestrzenie wewnątrz przestrzeni scenicznej. Wyznaczają punkty odniesienia tancerzy wobec siebie, dzielą scenę na mniejsze podprzestrzenie, sugerują granice i rodzaje przynależności grupowych. Pełnią podobną rolę jak w innych spektaklach posługujących się takimi samymi rekwizytami (Cafe Müller Piny Bausch, Krzesła Eugéne’a Ionesco, Krzesła Maurice’a Béjarta, Kantor. Burza  Sławka Krawczyńskiego i Anny Godowskiej). Wizualizują punkty zatrzymania, pewne stałe, z którymi istota ludzka konfrontuje się w trakcie swej drogi życiowej. Mogą one nie mieć rozciągłości czasowej, mogą istnieć tylko intelektualnie lub duchowo, ale bardzo mocno wpływają na postepowanie, zmiany kierunków działania i proces dojrzewania wewnętrznego. Krzesło to punkt, do którego dotarliśmy i w którym musimy się zastanowić, dlaczego tu jesteśmy i dokąd iść dalej. Lecz nie one są najważniejsze.

Pięcioro artystów Living Space Theatre posługuje się skrzyżowaniem konwencji teatru tańca i teatru fizycznego i – realizując zamysł choreograficzny Erdos – sprawnie operuje zarówno ruchem tanecznym, jak i słowem mówionym. Przejście od jednego do drugiego medium jest płynne, wręcz organiczne. Granica pomiędzy rodzajami ekspresji jest niewyraźna, zatarta; słowo jest naturalnie uzupełniane przez ruch, a taniec – domknięty dzięki wypowiedzi. Krótkie sekwencje o znamionach scen są wyznaczane przez tytułowe pytania i przypisane im odpowiedzi. Jak na spektakl taneczny przystało, fragmenty taneczne są nie tylko pięknie wykonane, ale i niezwykle wyraziste. Zespół operuje bardzo precyzyjną techniką ruchu. Jest ona płynna i miękka, a jednocześnie atletycznie wytrzymała i pełna siły czysto fizycznej. Obsada spektaklu stanowi intrygujący monolit pięciu osobowości, zróżnicowanych nie tylko fizycznie, ale i pod względem temperamentu. Choć bardzo różni, są idealnie zintegrowani i dopasowani we wspólnych fragmentach ruchowych. Emocje czytelnie prześwitują przez precyzyjne sekwencje taneczne, dając poczucie spokoju, pewności i profesjonalizmu. Ruch nie istnieje tylko dla swojej pięknej formy, lecz zawsze zawiera głęboką treść wypływającą z odpowiedzi na zadawane pytania. Każda z wypowiedzi jest niezwykle osobista. To, o czym mówią performerzy, nie wnika z napisanego wcześniej przez scenarzystę tekstu. To wypowiedź prywatna, odsłaniająca meandry życia każdego z artystów, to wgląd w prywatny mikrokosmos, żywy i niepowtarzalny, to autentyczne przeżycia i wybory każdego z nich.

Istotę spektaklu stanowi człowiek, istota zarówno fizyczna, jak i intelektualna, emocjonalna i duchowa. Jest nią również relacja międzyludzka, nowa jakość, która powstaje, gdy partykularne samotności i doświadczania spotykają się ze sobą poprzez nawiązanie kontaktu między różnymi osobami. Spektakl to dialog. To nieustanna wymiana opinii i prezentacja osobistych wartości. Pod formą fragmentów solowych, duetów, tercetów i układów zbiorowych ukryta jest chęć podzielenia się własnymi przemyśleniami, dokonaniami i emocjami.

50 minut spektaklu uspokaja i wzrusza. Widz czuje się wzbogacony, wzmocniony i zaczyna podchodzić do własnych emocji bez uprzedzeń i ze zrozumieniem. Znika też bariera pomiędzy nieznajomymi osobami. Ostatnia sekwencja spektaklu jest przełamaniem społecznych granic, wzywa do otwarcia na innych ludzi i wskazuje na najłatwiejsze drogi do porozumienia pomiędzy osobami: spokój, czas i milczenie. Nie ma miejsca na dychotomie my–wy czy artyści–publiczność. Zrozumieć innych jest znacznie łatwiej w teatrze angażującym wszystkich obecnych do realizującego się misterium.

Forma teatru tańca – w swej stylistyce bliska lirycznemu Tanztheater Piny Bausch w połączeniu z surowością i siłą teatru fizycznego – opowiada o wewnętrznych rozterkach i pragnieniach; o tym, co najważniejsze i najgłębiej skrywane.

Ciało przemawia równie zrozumiale jak słowo. Szczerość przeplata się z humorem, czułość – z radością, a zakłopotanie – z serdecznością.

Q&A (the Polish Edition)

Koncept i choreografia: Rachel Erdos
Tancerze: Monika Witkowska, Dominik Więcek, Paweł Kozłowski, Mikołaj Karczewski, Natalia Dinges
Reżyseria świateł: Paweł Murlik
Reżyseria dźwięku: Alon Peretz
Produkcja: Living Space Theatre
Współorganizator: Narodowy Instytut Muzyki i Tańca, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Partnerzy: Teatr Łaźnia Nowa, Dom Utopii, Lubelski Teatr Tańca, Centrum Kultury w Lublinie

[i] Ruth Eschell, gazeta „Haaretz”, czerwiec 2017, cit. per: https://www.rachelerdos.com/q-n-a [dostęp: 01.10.2023].

Spektakl jest dofinansowany przez Narodowy Instytut Muzyki i Tańca w ramach programu własnego Zamówienia choreograficzne 2023, finansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.