Rzut oka na taniec w Warszawie – o części naukowej konferencji „Taniec w Warszawie. Społeczeństwo, edukacja, kultura”

Program Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Taniec w Warszawie. Społeczeństwo, edukacja, kultura” składał się z trzech części: artystycznej, praktycznej i naukowej. W ramach pierwszej, której kuratorką była dyrektorka Centrum Sztuki Tańca, Agata Życzkowska, zaprezentowanych zostało pięć spektakli (wyłonionych przez komisję opiniującą w ramach naboru do programu prezentacji^[1]). Część praktyczna składała się z warsztatów prowadzonych przez warszawskich tancerzy i edukatorów, skierowanych do  dzieci i dorosłych (kuratorka: Maja Katarzyna Molska, dyrektorka Warsaw Dance Department). Natomiast część naukowa, kuratorowana przez Hannę Raszewską-Kursę i Aleksandrę Kleinrok, poświęcona została krytycznej analizie społecznych aspektów edukacji tanecznej w Warszawie. Wielu uczestników wydarzenia zdecydowało się w pełni skorzystać z programu zaproponowanego przez Centrum Sztuki Tańca, uczestnicząc w konferencji naukowej i oglądając spektakle prezentowane na scenach Domu Kultury Kadr. To zgodne z założeniami organizatorek, podkreślających integralność i komplementarność aspektów praktycznego i teoretycznego. Jak zauważyły kuratorki konferencji, to jedno z najistotniejszych wydarzeń przygotowanych przez Centrum Sztuki Tańca w 2018 roku. Nietrudno przyznać im rację, zwłaszcza po bezpośrednim zapoznaniu się programem konferencji naukowej. Podczas dwóch dni tego wydarzenia, referaty zaprezentowało trzynaście prelegentek i jeden prelegent.  Jak zauważyła we wprowadzeniu Hanna Raszewska-Kursa, wybrane referaty prezentowały temat zarówno na poziomie diachronicznym – poruszając tematykę historii tańca w Warszawie – jak i synchronicznym – wskazując na różnorodność równolegle występujących form edukacyjnych i artystycznych. Jak podkreślała kuratorka, wybór perspektywy lokalnej – zamiast narodowej czy transnarodowej – uzasadniać można na co najmniej kilka sposobów. Po pierwsze, to temat istotny z punktu widzenia praktyczek i praktyków tańca, edukatorek i działaczek, którzy aktywnie współtworzą komentowaną podczas konferencji rzeczywistość. Po drugie, Warszawa to ważny ośrodek tańca, zarówno z polskiego, jak i międzynarodowego punktu widzenia, więc analiza występujących lokalnie zjawisk może stać się interesującym przyczynkiem do diagnozy obecnego stanu sztuki tańca w Polsce.

Dwa pierwsze referaty skupiły się na krytycznej analizie problemów środowiskowych baletu i edukacji nieprofesjonalnej. W swojej prezentacji Emilia Cholewicka ironicznie odniosła się do przypisywanej Balanchine’owi frazy Balet jest kobietą. Badaczka – będąca równocześnie absolwentką Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej im. Romana Turczynowicza w Warszawie – krytycznie zanalizowała rolę płci w edukacji tanecznej i na lokalnym rynku pracy w obszarze tańca. Postawiła sobie pytania: dlaczego kobiety rzadziej kierują zespołami? dlaczego, mimo znacznej przewagi liczebnej tancerek, rzadziej zajmują się choreografią? By zrozumieć istotę problemu, należało oczywiście wykroczyć poza sfetyszyzowany obraz kobiecości, do dziś silnie obecny w świecie tańca.

Cholewicka przeprowadziła wywiady z absolwentkami OSB i tancerkami różnych profesjonalnych zespołów baletowych, a także badania ilościowe analizujące strukturę zatrudnienia (na niskich i wysokich szczeblach zespołu). Wyniki jej badań, choć niezwykle pesymistyczne, nikogo nie dziwią. W rzeczywistości bycie kobietą w balecie staje się równoznaczne z wolniejszym i znacznie mniej prawdopodobnym awansem. Równocześnie tancerki nastawione są na zdecydowanie większy stres związany z wysoką konkurencją i większą ilością godzin pracy. Niestety, źródła nierówności leżą głęboko, nie tylko w tradycyjnych, przestarzałych strukturach i nawykach, ale także w programie edukacyjnym szkoły baletowej i sposobie jego implementacji. Dlatego, jak zauważyła prelegentka, konieczne są zmiany systemowe. Podała przykłady zagranicznych szkół tańca i zespołów baletowych, których organizacja mogłaby stać się wzorem dla lokalnej rzeczywistości.

Kolejna prelegentka, Olga Ziopaja, poruszyła problem kompetencji nauczycielskich w pracy z tancerzami. Jej prezentacja skoncentrowana była wokół problemu edukacji nieprofesjonalnej. Badaczka – równocześnie tancerka zajmująca się nauczaniem tańca – w niezwykle krytyczny sposób przyjrzała się obecnym metodom edukacji instruktorów tańca. Jak zauważyła, często organizowane są kursy – np. prowadzone w całości przez internet lub trwające tylko jeden dzień – które w żaden sposób nie przygotowują do zawodu i równocześnie nie kontrolują kompetencji zdobytych (lub nie) przez absolwentów. Kolejnym problemem jest brak wymogu przygotowania metodologicznego czy pedagogicznego (często zajęcia prowadzone są przez zawodowych tancerzy, którzy nie posiadają kwalifikacji do nauczania adeptów. Istnieją oczywiście profesjonalne, dobrze skomponowane kursy, problem polega jednak na tym, że nie ma żadnej formy kontroli nad kształceniem instruktorów. Choć problem niskich kompetencji instruktorów tańca dotyczy zwłaszcza mniejszych miejscowości, konsekwencje problemu dostrzec można także w Warszawie.

Drugi blok konferencji rozpoczął referat Małgorzaty Matuszewskiej, poświęcony obecności publikacji na temat  tańca w warszawskich bibliotekach. Punktem wyjścia dla przeprowadzonych badań była perspektywa osobista – tancerka i instruktorka tańcem zainteresowała się właśnie dzięki lekturze książki o tańcu hiszpańskim.Matuszewska przeprowadziła cztery ankiety: dwie skierowane do bibliotek (miejskich i naukowych),  i po jednej  – do użytkowników i  tancerek i tancerzy. Wyniki jej badań są niezwykle interesujące – obecność tego typu publikacji waha się w poszczególnych dzielnicach miasta, czasem okazuje się zaskakująco wysoka, w większości przypadków jest jednak niezadowalająca. Co ciekawe, wiele bibliotek wyrażało zainteresowanie promocją tańca, konieczne wydaje się jednak zaangażowanie osób ze środowiska: wyrażanie zainteresowania pozycjami, które powinny się znaleźć w zbiorach, wychodzenie z inicjatywą organizacji spotkań i wydarzeń w siedzibach bibliotek. Kolejna prelegentka, Paulina Święcańska, przedstawiła temat działań site-specific jako metody edukacji amatorów. Autorka skupiła się na kontekście warszawskim, podając liczne przykłady działaczek realizujących projekty artystyczno-edukacyjne w przestrzeniach miasta. Wśród wymienionych twórczyń znalazły się m.in. Anna Piotrowska z wypracowaną przez nią formułą ataku przestrzeni (czyli pracy pozascenicznej, w miejscach niekoniecznie kojarzonych z tańcem), Małgorzata Pianowska z inspirowanym pracą Williego Dornera projektem Oblepmy Warszawę z 2011 roku, Iwona Wojnicka i Sylwia Hanff (Global Water Dances, 2013) czy Karolina Kroczak (Wystawa ciekawości, 2014). Prelegentka pokazała także filmową i fotograficzną dokumentację własnych projektów, organizowanych w formule site-spcific: pokazany na Dworcu Centralnym w Warszawie projekt poKOLEi z 2012 roku czy prowadzony wraz z Małgorzatą Gajdemską w latach 2014-2015 cykl perFORMAtywna Warszawa (działania ruchowe w przestrzeni miejskiej dwunastu dzielnic Warszawy). Podsumowując swoje wystąpienie, Święcańska podkreśliła rolę tego typu działań, zarówno dla uczestników, jak i społeczności miejskiej.

W ostatnim bloku pierwszego dnia konferencji wystąpili Tomasz Nowak i Anna Opłocka. Pierwszy referat poświęcony był tańcom narodowym jako formie edukacji lokalnej w XX wieku. Prelegent przedstawił szczegółową historię środowiska warszawskiego, skupiając się na typowych i specyficznych przejawach praktyk tańca narodowego. Anna Opłocka swoją prezentację poświęciła tematowi kinetografii w Warszawie, a przede wszystkim historii edukacji kinetograficznej i możliwym zastosowaniom tej metody. Badaczka zarysowała historię polskiej kinetografii na tle jej międzynarodowych losów, wskazała także na jej przełomowe momenty i kluczowe dla rozwoju metody postaci.

Drugi dzień konferencji rozpoczął referat Justyny Stanisławskiej dotyczący tańca jako elementu edukacji przedszkolnej w lokalnych placówkach oświatowych i ofertach komercyjnych. Powołując się na prawo do edukacji kulturalnej, autorka podkreśliła istotną rolę edukacji rytmicznej, ruchowej i tanecznej w wieku przedszkolnym. Edukatorka przeprowadziła ankietę wśród nauczycieli, pytając o obecność zajęć rytmiczno-ruchowych w szkołach i ewentualną współpracę z innymi placówkami (domami kultury czy instytucjami komercyjnymi). Stanisławska wskazała na duże zainteresowanie edukacją taneczną przy jednoczesnej małej frekwencji na tego typu zajęciach. Jak zauważyła, konieczna jest w tym przypadku regulacja na poziomie instytucjonalnym, która uspójniłaby program i wprowadziła kontrolę jego realizacji. W kolejnym referacie Zuzanna Kupidura przybliżyła słuchaczkom kierunku Taniec,organizowany przez Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina. Omówiła historię tego kierunku, przedstawiła pedagogów i szczegółowo przedstawiła działalność instytucji, dając słuchaczkom szansę lepszego zrozumienia, w jaki sposób można uzyskać wyższe  wykształcenie taneczne w Warszawie.

Piąty blok konferencji naukowej rozpoczął referat Katarzyny Milczewskiej. Prezentacja, powstała na podstawie pracy magisterskiej, dotyczyła problemu transnarodowego profesjonalizmu,  poddanego analizie w oparciu o biografię warszawskich artystów tańca współczesnego. Wykorzystując warsztat socjologiczny (metodę wywiadu narracyjnego Fritza Schützego i teorię punktów zwrotnych Anselma Straussa), Milczewska dokonała wnikliwej analizy przeprowadzonych 12 wywiadów (9 tancerek i 3 tancerzy, z czego 11 z Warszawy). W swoim badanu autorka przygląda się przedstawicielom pokolenia, których biografie ukształtowane zostały przez zmiany społeczno-polityczne (wstąpienie Polski do Unii Europejskiej) i kulturowe (powstanie programów prezentacji spektakli i instytucji tańca takich jak, kolejno Stary Browar Nowy Taniec i Instytut Muzyki i Tańca) i związane z nimi zmiany w kulturze pracy (przez badaczy generacja ta nazywana jest pokoleniem solo). Prace realizowane przez tych artystów cechują się skromnymi środkami produkcyjnymi, a oni sami – niezależnością ekonomiczną i artystyczną, w przeciwieństwie do przedstawicieli wcześniejszych pokoleń, zazwyczaj związanych z instytucjami. Analizując wybrane biografie, wyróżniła zasadnicze cechy wspólne (wpływ zagranicznych szkół tańca, doświadczenie wysokiej mobilności, socjalizacja do różnych wzorców ekonomicznych) i punkty zwrotne w rozwoju karier artystycznych (edukacja w Polsce, wyjazd z kraju, powrót do Warszawy). Co istotne, prace twórców transmobilnych – tzn. przygotowanych do korzystania z możliwości życia profesjonalnego w wymiarze międzynarodowym – znalazły się w programie artystycznej części konferencji (Magda Jędra, Iza Szostak, Tomasz Bazan).

 Kolejna prelegentka, Marta Seredyńska, przedstawiła badania nad międzynarodowymi projektami edukacyjnymi dla profesjonalistów w Warszawie. Analizując projekty odbywające się od początku XXI wieku, wskazała na ich cechy charakterystyczne i możliwości edukacyjne, jakie dają rozwijającym się tancerzom. Wymieniła kilkanaście fundacji i organizacji pozarządowych – m.in. Fundacja Rozwoju Tańca Eferte, Stowarzyszenie i kolektyw Artystyczny Format Zero, Fundacja Kino Tańca, Akademia Tańca Zawirowania, Fundacja Ciało/Umysł, Fundacja Artystyczna PERFORM (Festiwal Kontakt Improwizacji „Warsaw FLOW”),  Fundacja Movementum, Warsaw Dance Department, Fundacja „Myśl w Ciele”, „Kem” – oferujących różne formy tymczasowej lub regularnej edukacji tanecznej w Warszawie. To wątek niezwykle istotny, przede wszystkim ze względu na brak stołecznej szkoły wyższej realizującej program nauczania w zakresie tańca i współczesnej choreografii. Ostatni blok konferencji, składający się z trzech referatów, w pewnym sensie stanowił konsekwentną całość i zarazem kontynuację podjętych wcześniej wątków, bo dotyczył historii edukacji tanecznej w Warszawie. Joanna Sibilska zajęła się historią warszawskiej szkoły baletowej, a dwa kolejne referaty poświęcone zostały pozainstytucjonalnej edukacji tanecznej – w XX wieku (Anna Banach) i współcześnie (Julia Hoczyk). Prelegentki prześledziły historię edukacji tanecznej od 1818 roku (data otwarcia szkoły baletowej w Warszawie) do dziś – czasu inicjatyw pozainstytucjonalnych, związanych z organizacjami pozarządowymi i oddolnymi działaniami twórców, edukatorów i teoretyków. Rzut oka na najnowszą historię warszawskiego środowiska tanecznego wywiera spore wrażenie: prelegentki zarysowały imponujący obraz dynamicznie rozwijających się instytucji i programów, funkcjonujących mimo ograniczeń systemowych i finansowych (które częściowo poruszone zostały we wcześniej omówionych wystąpieniach).

Jak sądzę, nawet skrótowy raport z naukowej części konferencji uświadamia, jak wiele różnych tematów zostało poruszonych podczas dwóch dni jej trwania. Równocześnie, co istotne, szerokie spektrum zagadnień nie doprowadziło do poczucia niekoherencji podjętych problemów. Duża w tym rola kuratorek, którym udało się trafnie połączyć wygłaszane referaty w bloki tematyczne. Decyzja, by skupić się na zagadnieniach lokalnych wyraźnie ograniczyła i sprecyzowała pole analiz, uświadamiając przy tym, jak blisko związane są ze sobą aspekty edukacyjne i twórcze, działania praktyczne i teoretyczne. Na tle innych dziedzin sztuki w Polsce, środowisko taneczne nie jest zbyt duże, konieczna jest zatem stała wymiana informacji i silna konsolidacja jego przedstawicieli. Z formułowanych podczas konferencji konkluzji wynika, że wiele problemów wymaga regulacji systemowych, o czym od dawna mówi się w środowisku. To kwestie bardzo różne: od uregulowania statusu zawodowego artystów, przez kontrolę kształcenia pedagogów, po reformę programu kształcenia – zarówno na wczesnych, jak i zawodowych etapach edukacji. Stałym problemem jest oczywiście niedofinansowanie, które dotyczy tak systemu edukacji publicznej, jak i poszczególnych, oddolnych projektów organizowanych przez NGO-sy i fundacje. Równocześnie warszawskie życie taneczne, którego rytm wyznaczają liczne warsztaty, festiwale, wystawy, pokazy i sporadczyne rezydencje, jawi się jako prężne i dynamiczne, nastawione na ciągły rozwój i wymianę doświadczeń. Przed nami wiele wyzwań, jednak organizacja takich wydarzeń, jak omawiana przez ze mnie konferencja, świadczy nie tylko o zapotrzebowaniu, ale także woli podejmowania działań. Biernymi uczestnikami konferencji okazały się przede wszystkim osoby świadomie zaangażowane w życie taneczne w Warszawie. Dzięki dobrej jakości streamingowi możliwe jest odtworzenie całości wydarzenia, w planach jest także publikacja pokonferencyjna, zawierająca wystąpienia wszystkich prelegentów. Naukowa część kwietniowego wydarzenia to niewątpliwie przedsięwzięcie przemyślane i jak sądzę, mające szansę stać się źródłem zmian środowiskowych, a na pewno wymiany wiedzy, doświadczeń i kontaktów.

Konferencja „Taniec w Warszawie. Społeczeństwo, edukacja, kultura” – część naukowa, 23-24 kwietnia 2018, Centrum Sztuki Tańca w Warszawie, Dom Kultury Kadr

Kuratorki: mgr Hanna Raszewska-Kursa, dr Aleksandra Kleinrok