„Spartakus” Grigorowicza, czyli walka o wolność – recenzja baletu retransmitowanego z Teatru Bolszoj

Podczas marcowej retransmisji widzowie mieli okazję zobaczyć Spartakusa w choreografii Jurija Grigorowicza. To jeden z najbardziej znanych spektakli Teatru Bolszoj, stanowiący wizytówkę zespołu i obecny na scenie nieprzerwanie od 1968 roku. Jakie środki wyrazu są niezbędne, aby uzyskać tak ponadczasowe dzieło?

Pytanie jest tym bardziej zasadne, jeśli weźmie się pod uwagę, że poprzednie opracowania choreograficzne Spartakusa, leningradzkie Leonida Jakobsona z 1956 roku i moskiewskie Igora Mojsiejewa z 1958 roku, nie odniosły większego sukcesu. Ich intryga była nadmiernie skomplikowana, a choreografia zbyt statyczna. Dopiero trzecia wersja, owoc ścisłej współpracy kompozytora Arama Chaczaturiana [i] i choreografa Jurija Grigorowicza, zyskała przychylność publiczności i stała się jednym ze skarbów baletu sowieckiego. Niewątpliwie przyczyniły się do tego również pomysły, praca i charyzma pierwszych wykonawców partii solowych (Władimir Wasiljew – Spartakus, Jekatierina Maksimowa – Frygia, Maris Liepa – Krassus i Niny Timofejewa – Egina).

Inspiracją do stworzenia baletu była historia powstania niewolników w Rzymie pod wodzą Spartakusa, odważnego i bohaterskiego gladiatora. Autentycznymi postaciami są również Krassus, dowódca legionów rzymskich oraz Frygia, żona trackiego przywódcy buntu. Natomiast Egina, kochanka Krassusa, uosabiająca zdradę i podstęp, oraz Harmodius, sługa Ediny, który doprowadził powstanie do upadku, to bohaterowie stworzeni przez pierwszego librecistę, Nikołaja Wołkowa.

Muzyka ormiańskiego kompozytora, pełna motywów folklorystycznych, które przenikają wszystkie jej warstwy i wpływają na melodykę, harmonikę, żywą rytmikę i bogatą instrumentację pełni w balecie funkcję ilustracyjną. Spartakus wchodzi na scenę przy brzmieniach fanfarów, a Frygii zawsze towarzyszy liryczny temat. Monumentalność scen zbiorowych budowana jest przy pomocy wielkich obrazów symfonicznych, w których przewija się motyw Dies irae oraz występują liczne partie chóralne. W całej kompozycji dominują rytmy marszowe, triumfalne, wojenne i pogrzebowe [ii], które wprowadzają widzów w nastrój kolejnych scen i stanowią dopełnienie opowiadanej ruchem historii.

Scenografia została dość wiernie dopasowana do czasu i miejsca akcji – Rzymu w I w. p.n.e. Prostota dekoracji uwypukla taniec. Posągowość rydwanu oraz liczne elementy zbroi (pancerze, tarcze, naramienniki, nagolenniki, miecze i włócznie) podkreślają potęgę Republiki. Niewolnicy posiadają jedynie krótką broń do walki, co ukazuje nierówność szans przeciwników – pozostaje im jednak hart ducha i nadzieja na odzyskanie wolności.

Jurij Grigorowicz, dyrektor Teatru Bolszoj o ponad trzydziestoletnim stażu (1964-1995), jest również niezwykle utalentowanym choreografem. Jego specjalnością jest zwłaszcza podkreślenie warstwy psychologicznej głównych bohaterów. Każda jego kompozycja jest przepełniona wyrazistymi emocjami. Nazywany bywa także mistrzem scen grupowych. W swojej karierze sięgał już po tak wielkie dzieła Mariusa Petipy, jak Śpiąca królewna, Jezioro łabędzie, Dziadek do orzechów czy Bajadera za każdym razem nadając im swój niezapomniany szlif. Obok Spartakusa, do jego słynnych na cały świat dzieł należą: Legenda o miłości, Złoty wiek, Romeo i Julia oraz Iwan Groźny [iii].

W przypadku Spartakusa choreografia wymaga od tancerzy oprócz niezwykle wysokiego poziomu techniki tańca klasycznego, również dobrego przygotowania kondycyjnego. Jest to trzyaktowy balet, w którym muzyka jest niezwykle dynamiczna i ekspresyjna, co jednoznacznie wpływa na charakter ruchu. Podstawowymi składnikami kompozycji tanecznej są szybkie i liczne obroty, wysokie i przestrzenne skoki oraz skomplikowane i akrobatyczne partnerowania. Niewiele zespołów może się poszczycić możliwościami obsadowymi, które pozwoliłyby na realizację tego przedstawienia. Warszawski Teatr Wielki miał krótko w swoim repertuarze Spartakusa w inscenizacji Emila Wesołowskiego (piastującego w tym czasie stanowisko kierownika baletu). Niestety, spektakl ten został chłodno przyjęty przez krytykę[iv], a wkrótce potem nastąpiła reorganizacja zespołu[v].           Spartakus to wyrazista i niejednoznaczna postać historyczna, która stanowi symbol buntu i walki o wolność, umiera w imię wyższej sprawy. Niestety Michaił Łobuchin, mimo pełnej poprawności technicznej, pozostał bierny i nie dość wyrazisty. Zdawał się jedynie stoicko akceptować wszelkie zdarzenia, które przynosi mu los. U rosyjskiego solisty zdecydowanie brakowało iskry niezgody na niesprawiedliwość społeczną, która mogłaby się przerodzić w płomień zapalający pozostałych niewolników.

Jego przeciwieństwem był Krassus. Władisław Łantratow stworzył ciekawą i energiczną postać – ilekroć pojawiał się na scenie, od razu przyciągał uwagę. Dynamika jego ruchów współgrała z charakterem dumnego, przekonanego o swojej wyższości i władzy rzymskiego legionisty. Potrafił być okrutny w scenach walk i rozwiązły w czasie bachicznych uczt.

Wśród głównych partii kobiecych zdecydowanie wyróżniała się primabalerina Teatru Bolszoj, Swietłana Zacharowa. Jako Egina potrafiła oczarować nie tylko niewolników, ale przede wszystkim publiczność – jej solowe popisy, niezwykła plastyka ciała w skomplikowanych pozach, wspaniała zwinność obrotów oraz wysokie skoki świadczą o najwyższym poziomie technicznym. Jej okrucieństwo wobec niewolników przewyższała chyba tylko jej żądza władzy. Z kolei Anna Nikulina jako Frygia pozostawiła wrażenie jednowymiarowości odgrywanej postaci. Jej rola zasadzała się na ciągłej rozpaczy i lęku o dość jednostajnym natężeniu.

Taniec klasyczny posiada kilka stylów, które są efektem indywidualizacji tej techniki w różnych szkołach na świecie. Główny podział wyróżnia: szkołę włoską, francuską, duńską i rosyjską. Ta ostatnia w XX wieku przekształciła się w styl tańca radzieckiego. Jakie są jego cechy charakterystyczne?  Wśród nich wyróżnić można inspirację folklorem (powrót do tradycji romantycznej), wprowadzanie elementów akrobatycznych i skłonność do stosowania póz powietrznych (pozostałości po eksperymentalnych próbach lat 20.), preferowanie tematyki rewolucyjnej i dążenie do prezentowania na scenie bieżącego życia narodów radzieckich (tu widoczne także inspiracje literackie). Niemniej sama technika tańca bazowała na tradycji rosyjskiej, opracowanej pod względem metodologicznym przez Agrypinę Waganową [vi].

Większość z tych cech można odnaleźć w Spartakusie. Jurij Grigorowicz potrafił wykorzystać wszystkie najważniejsze osiągnięcia szkoły rosyjskiej i radzieckiej, unikając jednocześnie pułapek tej estetyki – nadmiernego patosu i dosłowności, charakterystycznych zwłaszcza dla początkowego okresu baletu radzieckiego. Akrobatyczne podnoszenia, wyraziści bohaterowie oraz dobra opowieść i muzyka to wciąż przepis na udany balet – jego inscenizacja nadal przyciąga miłośników sztuki tańca z całego świata.

Aram Chaczaturian (1903–1978) / Jurij Grigorowicz

СПАРТАК

SPARTAKUS

Balet w trzech aktach (1956)

Premiera niniejszej inscenizacji na scenie Bolszoj: 9 kwietnia 1968

Retransmisja HD przedstawienia nagranego na żywo 20 października 2013.

Obsada:

Michaił Łobuchin jako Spartakus

Władisław Łantratow jako Krassus

Swietłana Zacharowa jako Egina

Anna Nikulina jako Frygia

Pierwsi tancerze, soliści, koryfeje i zespół baletowy Teatru Bolszoj, chór i orkiestra Teatru Bolszoj

Realizatorzy:

Paweł Sorokin: dyrygent

Jurij Grigorowicz: choreografia

Simon Wirsaładze: scenografia i kostiumy

Giennadij Rożdiestwienski: kierownictwo muzyczne

Retransmisje Spartakusa:

11 marca Rzeszów kino Zorza, godz. 18.30

13 marca 2016

Katowice Kino Rialto, godz. 16.00

Konin Kino Oskard, godz. 16.45

Kraków kino ARS, godz. 16.00

Przemyśl Centrum Kulturalne w Przemyślu-kino Centrum, godz. 15.45

Warszawa Kino Praha, godz. 15.45

Wrocław Kino Nowe Horyzonty, godz. 15.45

18 marca Włoszczowa kino Muza, godz. 18.30

19 marca Łódź ŁDK kino Szpulka, godz. 16.00

3 kwietnia Łuków kino Łuków

3 kwietnia Warszawa Dom Kultury Świt

3 kwietnia Oświęcim Nasze kino