Świat na ostrzu noża – „Romeo i Julia” Krzysztofa Pastora

Jak współcześnie może wybrzmieć dramat Romeo i Julia przekonuje nowa inscenizacja Krzysztofa Pastora w Teatrze Wielkim w Warszawie. Choreograf, bazując na jednej z najsłynniejszych historii miłosnych Szekspira, przeniósł akcję baletu do dwudziestowiecznej Europy opętanej nienawiścią i wojną. Żywe postaci, począwszy od despotycznego ojca, przez uległą i bezsilną matkę, aż po buntującą się córkę ukazują ponadto widzowi jeden z mechanizmów funkcjonowania rodziny.

Choreografia Pastora powstała dla zespołu Scottish Ballet w Edynburgu. Niedługo później realizacja obecnego dyrektora Polskiego Baletu Narodowego została przeniesiona na scenę słynnego amerykańskiego zespołu Joffrey Ballet, gdzie również spotkała się z bardzo dobrym przyjęciem. To duże wyróżnienie, biorąc pod uwagę, że Romea i Julię brały na warsztat takie choreograficzne znakomitości jak Frederick Ashton (Royal Danish Ballet, 1955), John Cranko (Stuttgart Ballet, 1962) oraz John Neumeier (Ballett Frankfurt, 1971), znany polskim widzom z inscenizacji Snu nocy letniej w Teatrze Wielkim w Warszawie, inicjującej w roku 2013 nowy cykl szekspirowskich realizacji PBN.

Opowiadając o okolicznościach powstania baletu, choreograf wspomina zdarzenie z sali prób z Zagrzebia z 1993 roku, kiedy to bomba przerwała przygotowania do projektu Donau Ballet. Inspiracją do stworzenia nowej inscenizacji była także historia zamordowanej przez snajperów w czasie wojny w Sarajewie pary zakochanych, muzułmanina i chrześcijanki.

Pastor opowiada historię o miłości i nienawiści, rozgrywającą się w XX wieku we Włoszech, pośród budowli zapełniających zmieniający się wraz z upływem czasu Rzym. Miłość między młodymi bohaterami, dojrzała i odważna, stanowi przeciwwagę dla wszechobecnej przemocy, zniszczenia oraz konfliktów, których ofiarami stają się najczęściej niewinni ludzie, podobni do tytułowych bohaterów, i wielu innych, bezimiennych rannych ukazywanych na projekcjach wyświetlanych podczas spektaklu.

Uniwersalność przedstawienia wzmacnia także kreacja postaci Ojca Laurentego jako symbolu religijności, bez wskazywania konkretnego wyznania. W przedstawieniu bohaterowie odwołują się do wiary jedynie w dramatycznych chwilach życia: śmierci Merkucja i Tybalta, czy bezsilności Julii, zmuszonej do małżeństwa z Parysem. Niezmienność ludzkich zachowań podkreśla również scenografia, ewoluująca w czasie zarówno na poziomie filmowych obrazów wyświetlanych na horyzoncie (zdjęcia zbombardowanych miast i rannych), jak i samych kostiumów, od stylistyki z lat trzydziestych poprzedniego stulecia po ostatnią scenę, w której tancerze ubrani byli już całkiem współcześnie.

Choreograf bazuje na technice tańca klasycznego, wzbogacając jednak stylistykę ruchową bardziej współczesnymi elementami, takimi jak choćby rock and roll. Charakterystyczne kroki zauważalne w scenie zespołowej aktu drugiego. Stanowią one płaszczyznę porozumienia dla obu zwaśnionych rodów, wskazując na wspólne cechy i zainteresowania młodych, niezależnie od ich pochodzenia czy statusu społecznego. Niespożyta energia, chęć zabawy, wyrażania radości, zachwytu nad otaczającą rzeczywistością uwidacznia się w skoczności i prostocie pas modnego w połowie ubiegłego wieku tańca. Takie dopasowanie współczesnej rytmiki ruchowej do klasycznej muzyki Prokofiewa wydaje się niezwykle trudnym zadaniem i wskazuje zarówno na pomysłowość i odwagę inscenizacyjną Pastora, jak i uniwersalność twórczości kompozytora.

Dynamika scen zespołowych, precyzja i autentyczność ruchów wykorzystanych w bójkach uwiarygodnia opowiadaną historię. Finezję nadaje choreografii również subtelność i oryginalność partnerowań w duetach, również tych jednopłciowych. Wymowność tych scen podkreślają pauzy ruchowe w najbardziej tragicznych momentach, kiedy jedynie muzyka, niczym czas, płynie nieubłaganie dalej (śmierć Merkucja i Tybalta).

Julia jest postacią ukazującą bezradność wobec śmierci i zagubienie jednostki we współczesnym świecie. Skromny ruchowo obraz, w którym główna bohaterka przemierza niepewnym krokiem przekątną sceny, jak ulicę pełną martwych ciał, wyraża tragizm wszelkich wojen i znikomość pojedynczego człowieka. Każde spotkanie kochanków to chwila wyrwana z naznaczonego piętnem zagłady biegu zdarzeń, to mozolne brnięcie pod prąd anonimowego ludzkiego strumienia płynącego przez scenę-świat. Julia w inscenizacji Pastora prezentuje silną osobowość współczesnej kobiety. Już na początku spektaklu matka uświadamia jej możliwe skutki miłości. Próby sprzeciwu wobec woli ojca, ukazane w ekspresyjnych partiach solowych, nie zmieniają jej sytuacji. Julia nie obarcza swoimi problemami Romea, lecz stara się mu pomóc w zmaganiach z wyrzutami sumienia po dokonanym zabójstwie.

Niewątpliwą zaletą spektaklu jest dobór wykonawców do ról, co wskazuje na znajomość możliwości ruchowych i osobowości tancerzy Polskiego Baletu Narodowego przez jego dyrektora. Na wyróżnienie zasługuje z pewnością Robert Bondara (Pan Capuleti), którego powściągliwość, siła i dynamika ruchu uwidacznia wojskowe wychowanie i sposób bycia ojca Julii. Choreograficznie pas wykonywane przez tancerza bazują na wypadach, zróżnicowanej pracy rąk, a więc brak jest elementów wirtuozerskich, jednak muzyczność i ekspresyjność prostych gestów wystarcza i zdaje się niezbędna, aby podkreślić oschłość postaci. Z kolei z drugiego rodu najbardziej zapadającą w pamięć osobowością jest Merkucjo, tańczony przez Kurusza Wojeńskiego, zadziorny i zabawny w każdej pozie, uwspółcześniony renesansowy błazen. Przyjaciela Romea charakteryzują skoki oraz gwałtowne zmiany poziomów wykonywanych kombinacji kroków.

Para solistów prezentuje się wyraziście, choć skromnie.Wątek miłosny w realizacji Pastora tworzy jedynie osnowę opowieści, w której zespół i postaci drugoplanowe wyraźnie zarysowują główny motyw wszechobecnej nienawiści. Maria Żuk i Vladimir Yaroshenko nie pokazują takiej nieśmiałości, jaka kojarzona jest z pierwszym prawdziwym uczuciem, które połączyło dwoje młodych w dramacie Szekspira. Julia – zdecydowana, świadoma swojego uczucia kobieta wiedzie prym. Romeo – zakochany, ale i rozdarty po zbrodni dokonanej na Tybalcie w ramach zemsty, zamyślony przemierza scenę wykonując piruety i skoki.

Pastor modyfikuje zakończenie dramatu Szekspira: zamiast aktu pojednania nad ciałami młodych, skłócone rody Montecchich i Capuletich rozchodzą się bez słowa w przeciwne strony. Tą sceną pokazuje, że niewinność uczucia jest niezależna od sytuacji panującej na świecie, nie posiada jednak mocy sprawczej i nie wpływa na rzeczywistość.

W inscenizacji Pastora subtelnie przedstawione zostaje również odwieczne starcie prawicy i lewicy, opresyjnego wychowania i liberalnego podejścia do życia. Ród Capuletich, dowodzony przez ojca Julii, prezentuje wojskowy dryl i żelazną dyscyplinę. Przeciwstawia się temu strona Montecchich, w której brakuje rodziców, co można odczytywać jako symbol rządów ludu, pokolenia młodych, o skłonnościach hedonistycznych. Czy w czasie zaostrzenia konfliktu o dominację na świecie między Wschodem (dowodzonym przez silną jednostkę) a Zachodem (gdzie dominującym ustrojem jest demokracja) spektakl Romeo i Julia nie powinien stanowić przestrogi przed bezsensownością przelewania krwi niewinnych?

Balet w dwóch aktach według Williama Szekspira
Premiera: 7/03/2014

Choreografia: Krzysztof Pastor
Dyrygent: Łukasz Borowicz
Scenografia i kostiumy: Tatyana van Walsum
Dramaturg: Willem Bruls
Światła: Bert Dalhuysen
Asystenci choreografa: Amanda Eyles, Paul Tyers

Polski Balet Narodowy
Orkiestra Teatru Wielkiego – Opery Narodowej, statyści

Koprodukcja: Joffrey Ballet, Chicago, USA