Sytuacja tańca zmienia się dynamicznie – recenzja książki „Świadomość ruchu”

Świadomość ruchu jako publikacja zbiorowa wymusza wybór jednej z dwóch strategii czytelniczych: horyzontalnej, jako perspektywy całościowej, lub sfokusowanej – skoncentrowanej na poszczególnych tekstach i teoriach. W przypadku antologii, skompletowanej i zredagowanej przez Jadwigę Majewską, pierwsza ze strategii pozwala na ujęcie tej książki jako przemyślanej i silnie ukierunkowanej, całościowej koncepcji wprowadzającej polskiego czytelnika, zarówno widza-amatora, jak i praktyka, w historię i wybrane estetyki tańca XX i XXI wieku.

Każdy z niemal czterdziestu „tekstów o tańcu współczesnych” wymagałby odrębnego komentarza – chociażby za pomocą close reading czy „studium przypadku”. Celowo wymieniam tu metody wykorzystywane przy analizie dzieła literackiego – nie tylko dlatego, że część tekstów, m.in. Tatsumiego Hijikaty czy Johna Cage’a, ma duże walory literackie, lecz także ze względu na wieloznaczność i wewnętrzną samoistność zebranych tekstów. Jest to książka obszerna, ambitna i wymagająca podczas lektury dużej uwagi i skupienia, trudno omówić cały materiał (obejmujący okres osiemdziesięciu lat) w jednej, krótkiej recenzji. Dlatego ograniczę się do ogólnych refleksji i komentarzy, pozwalających omówić tę antologię jako spójny projekt krytyczny.

W ciągu ostatniego półtora roku ukazały się pozycje systematyzujące ujęcia teoretyczne, zbierające i porządkujące zakres tematyczny i metodologiczny tańca współczesnego, które chociaż częściowo uzupełniły duże braki na polskim rynku wydawniczym: Pokolenie Solo. Choreografowie w rozmowach z Anną Królicą (Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka, Kraków 2013), Przyjdźcie, pokażemy wam, co robimy. O improwizacji tańca pod redakcją Soni Nieśpiałowskiej-Owczarek (Muzeum Sztuki w Łodzi, Instytut Muzyki i Tańca, Łódź 2013), Terpsychora w tenisówkach. Taniec post-modern Sally Banes w tłumaczeniu Jadwigi Majewskiej i Artura Grabowskiego (Polskie Wydawnictwo Muzyczne S.A., Instytut Muzyki i Tańca, Kraków 2013), Estetyka tańca współczesnego w Europie po roku 1990 Joanny Szymajdy (Księgarnia Akademicka, Kraków 2013). Celowo przytaczam tę bibliografię, aby zwrócić uwagę na wyraźną tendencję autorów i redaktorów do podsumowań dotychczasowych teorii, a nie wysuwanie propozycji nowych metodologii.

Polskie wydanie Świadomości ruchu jest momentem przełomowym dla krytyki tańca nie z przyczyny innowacyjności, ale udostępnienia podstawowej wiedzy z zakresu teorii tańca. Stanowi ono przyczynek do dalszych publikacji. W obliczu braku tłumaczeń kanonicznych tekstów o tańcu antologia ta staje się (paradoksalnie) punktem odniesienia dla innych, wcześniejszych publikacji, ustanawia porządek chronologiczny (najstarszy opublikowany w nim tekst pochodzi z lat 30.), chociaż jednocześnie zawęża pole badań do kręgu anglojęzycznego (co jest przemyślaną decyzją redaktorki tomu). Na książkę składają się zarówno teksty praktyków, tancerzy i choreografów, jak i teoretyków i krytyków tańca. Są to artykuły naukowe, felietony, wywiady, wspomnienia, manifesty, fragmenty recenzji.

Trudno potraktować ten bogaty, nie tylko objętościowo (tom liczy ponad sześćset stron), lecz także pod względem literackim, zbiór tekstów jako podręcznik teorii, jednak wyłania się z niego wyraźny porządek problemowy. Antologia podzielona jest na dwie części. W pierwszej taniec opisywany jest jako proces, działanie i najważniejszy środek wyrazu spektaklu, w drugiej – zestawiony z innym perspektywami: historyczną, socjologiczną, antropologiczno-etnologiczną, teatralną czy religijną. W trzech pierwszych rozdziałach znajdują się teksty samych artystów na temat procesu powstawania spektaklu ruchowego. Są to zarówno refleksje dotyczące pracy nad ruchem i ciałem, technikami, metodami układania choreografii, konceptem spektaklu, wpływem mediów. Opisywane tu różne aspekty „świadomości ruchu” są bardzo rozległe: od tańca klasycznego, baletu, przez teatr tańca, modern i post-modern dance, improwizację kontaktową, po performans i ruch przetworzony za pomocą najnowszych technologii (ekranów, rzutów, hologramów, techniki motion capture). Teoria jest tutaj bliska doświadczeniu, a taniec współczesny jako reprezentacja doświadczenia opisywany jest w procesie. W tej części znajdują się rozważania – mające już znaczenie historycznoteatralne – najważniejszych ikon tańca: Piny Bausch (w rozmowie z Norbertem Servosem), Merce’a Cunninghama, Mary Wigman, Yvonne Rainer (i jej dotąd niepublikowany w całości manifest), Tatsumiego Hijikaty oraz tekst Ramsaya Burta o nienormatywnej wymowie tańca Wacława Niżyńskiego. Pojawiają się tutaj nazwiska myślicieli niekojarzonych z tańcem: Johna Cage’a, Jacquesa Derridy, Gillesa Deleuze’a, Michela Foucaulta. Jest to część refleksyjna, prezentująca różne stanowiska, niekiedy nawet credo poszczególnych artystów.

W drugiej części wypowiadają się teoretycy i krytycy, np. Sally Banes i Noël Carrol, Jeroen Fabius, John Martin, którzy podkreślają konieczność wypracowania narzędzi opisu nowego tańca i proponują różne metody interpretacyjne – od fenomenologicznych, historycznych, semiotycznych, przez dekonstrukcję i gender, teorie antropologiczno-kulturowe, służące przedstawieniu przedmiotu badań z wyraźnie autorskiej perspektywy. André Lepecki skupia się na performatywności i ucieleśnieniu tańca, aby wskazać na „obecność” jako jedną z najważniejszych kategorii współczesnej sztuki, służącą krytyce społeczno-ekonomicznej; Andrée Grau przyjmuje perspektywę globalną (w polemice do perspektywy eurocentrycznej), a zdaniem Drid Williams taniec służy do rozważań filozoficznych. Znajdziemy w tych rozdziałach opisy i analizy konkretnych spektakli, zjawisk i estetyk (m.in. teatr tańca, modern i post-modern dance, butō, taniec konceptualny, taniec rytualny) – ze względu na brak dostępu do rejestracji są to niekiedy opisy o znaczeniu historycznoteatralnym. W rozdziale Teoria i krytyka autorzy przechodzą do rozważań autotematycznych – snują refleksję na temat pisania o tańcu. Widać tu wyraźną tendencję do metapisania – diagnozy konkretnych zjawisk przy jednoczesnym określeniu sposobów pisania o nich. Teoretyk w tym przypadku nie jest tylko odtwórcą, komentującym efekty pracy choreografa, ale aktywnym współtwórcą, krytykiem uczestniczącym, który dokonując takiej autotematycznej lub metametodologicznej analizy, niejako wyznacza kierunki nie tylko rozwoju teorii, lecz także ewolucji samej estetyki tańca. Bardzo interesujący jest w tym kontekście tekst Dramaturg tańca jako sojusznik choreografa. Liesbeth Wildschut zwraca uwagę na całościowe, organiczne pojmowanie spektaklu (w terminologii Wildschut „tekstu spektaklu”) jako tekstu kultury, złożonego z wielu czynników: reżyserii ruchu, kompozycji, tempa i rytmu, świateł, muzyki, w którym dramaturg nie czuwa nad tekstem pojmowanym literalnie, ale nad intelektualną treścią i koncepcją spektaklu.

Podczas lektury tej części pojawia się jeszcze jeden wniosek: pisanie o tańcu jest działalnością interkulturową. Wymaga określonych kompetencji, ale nie tylko od teoretyka tańca, który musi wyjść poza koncepcyjno-konstrukcyjny opis spektaklu, usytuować go w szerszym kontekście, uwzględniającym zarówno relacje z innymi dziełami i zjawiskami w tańcu, jak i odniesienia do fizyczno-ruchowych uwarunkowań tancerza. Potwierdzają to kanoniczne teksty – nie tylko dla tancerzy oraz badaczy tańca i teatru, ale i antropologów widowisk, etnografów i kulturoznawców – np. pytających o źródła tańca (Dlaczego ludzie tańczą Drid Williams), różnice między tańcem a rytuałem (Trans a taniec ekstatyczny Eriki Bourguignon) czy badania o tańcu w kontekście relatywizmu kulturowego (Antropolog przygląda się baletowi jako formie tańca etnicznego Joann Kealiinohomoku).

Antologia skierowana jest bowiem zarówno do czytelników zaznajomionych z oryginalnymi tekstami, praktyków i teoretyków tańca – dla których wybór treści i ich układ może otworzyć nowe konteksty interpretacyjne – jak i studentów (teatrologii, performatyki, studiów kulturowych i filozoficznych), którym teksty te przybliżą opisywane zjawiska, umiejscowią w szerszym kontekście historycznym (jedynym mankamentem jest umieszczenie dat powstania tekstów na końcu tomu), estetycznym i metodologicznym oraz zaproponują rozbudowany słownik terminologiczny. Staną się – jak w przedmowie zachęca Jadwiga Majewska – przyczynkiem do własnych badań, projektów, następnych publikacji. Czytelnikiem tej książki może być także bierny odbiorca – dociekliwy lub, wręcz przeciwnie, zagubiony widz, który na ponad sześciuset stronach odnajdzie wskazówki, a niekiedy propozycje gotowych rozwiązań.

Sytuacja tańca zmienia się dynamicznie. Ten oczywisty wniosek pokazuje układ poszczególnych rozdziałów, wskazujący ewolucję zagadnień, estetyk i zmienność perspektyw. Jadwiga Majewska nie zaproponowała w tym wyborze jednej, spójnej teorii, ale zaprezentowała różnorodność języków metodologicznych. Teksty te powstawały często niezależnie, bez wspólnego kontekstu; równolegle do siebie, ale jednocześnie w izolacji. Nie są wobec siebie polemiczne, a refleksje w nich zawarte często są zbieżne. Najbardziej uderza w tej antologii niechęć do uogólnień, całościowych syntez, zawężania terminologii na rzecz skupienia się na konkrecie, praktyce, ale analizowanej w szerokiej perspektywie. Teoretycy dostosowują się do odmiennych warunków, przemian w (świadomości) ruchu, elastycznie wypracowując lub modyfikując dotychczasowe metody. Przy takiej mnogości teorii i różnorodności zjawisk tanecznych Świadomość ruchu umożliwia jednak panoramiczne spojrzenie, konfrontując czytelnika z tym, co aktualne, i z tym, co przeszłe, stanowiące początki nowego tańca.

Świadomość ruchu. Teksty o tańcu współczesnym, red. Jadwiga Majewska, tłum. Anna W. Brzezińska, Marzena Chojnowska, Michał Jankowski, Agnieszka Kamińska, Beata Kowalczyk, Jadwiga Majewska, Katarzyna Pastuszak, Aleksandra Ścibor, Elżbieta Tomczyk, Jarosław Wójtowicz, Korporacja Ha!art, Kraków 2013.

Więcej

Strona wydawnictwa: http://www.ha.art.pl/