„Taniec – świat doświadczeń choreografów. Ujęcie interdyscyplinarne” – recenzja książki Marka Zadłużnego

Książka Taniec – świat doświadczeń choreografów. Ujęcie interdyscyplinarne dr. Marka Zadłużnego powstała na podstawie pracy doktorskiej pt. Komunikacyjne,  artystyczne i pedagogiczne aspekty tańca współcześnie realizowanego w opinii choreografów napisanej pod kierunkiem dr. hab. Bogdana Idzikowskiego, prof. Uniwersytetu Zielonogórskiego. Badani choreografowie i choreografki, o których doświadczeniach mowa w książce, nazywani też partnerami interakcji badawczej i interlokutorami, to dwanaście osób wytypowanych na prośbę Zadłużnego przez anonimowych specjalistów. Czworo bohaterów książki reprezentuje dziedzinę tańca nowoczesnego (Mark „Swarf” Calape, Justyna Lichacy, Ryan Ramirez, Sylwia Szostak), czworo – towarzyskiego (Dominika Górska-Jabłońska, Krzysztof Kociński, Przemysław Końcowik, Marcin Zawiślak) i czworo –  współczesnego (Leszek Bzdyl, Witold Jurewicz, Jacek Owczarek, Anna Piotrowska). Autor porusza trzy główne problemy badawcze: proces nabywania wiedzy i umiejętności zawodowych przez badanych; sposoby ich komunikacji z widownią oraz z tancerzami-pośrednikami wypowiedzi choreograficznej; wreszcie autorefleksję badanych, ich postrzeganie siebie samych we wskazanych przez badacza kontekstach. Zadłużny rozpatruje taniec w trzech aspektach: komunikacyjnym, artystycznym i pedagogicznym. Pierwsza część książki poświęcona jest omówieniu samego zjawiska tańca oraz tych jego trzech funkcji, a druga jest ich empiryczną  ilustracją – badaniem, w jaki sposób przejawiają się one w działalności rozmówców; pierwsza część może budzić wiele zastrzeżeń, druga zaś – pochłonąć bez reszty.

O ile wybór dziedzin tańca reprezentowanych przez rozmówców i rozmówczynie autora książki jest uzasadniony opinią Zadłużnego o ich największej popularności na polskiej scenie, o tyle wątpliwości budzi reprezentatywność tak małej próby. Badanie przeprowadzone jest wnikliwie i miarodajnie: wywiady zostały przeprowadzone wieloaspektowo, uzyskany materiał poddano starannej analizie, a wyniki uporządkowano w przejrzysty sposób. Niemniej jednak generalizowanie wniosków wyciągniętych na podstawie tak małej próby jest niebezpieczne. Pod tym względem książka stanowiłaby dużo cenniejszą propozycję, gdyby przyjęła konwencję popularyzatorską, a nie naukową. Stanowiłaby wówczas istotny wkład w przybliżanie zainteresowanym indywidualnego doświadczenia poszczególnych wyjątkowych jednostek, tym ciekawszy, że interlokutorzy poruszają się w obszarze radykalnie odmiennych estetyk i technik, co było zasadnym kryterium doboru reprezentacji.

Mocną stroną książki jest obszerna bibliografia i staranne opatrzenie przypisami podawanych informacji i koncepcji. Dobór tekstów bywa jednak momentami problematyczny. W ogromnej większości potwierdzają one ewolucjonistyczne poglądy autora, nie równoważąc ich odmiennymi przekonaniami. Zabrakło chociażby zbioru Świadomość ruchu. Teksty o tańcu współczesnym [i] pod redakcją Jadwigi Majewskiej, która to antologia wydana w 2013 roku zawiera przetłumaczone na język polski tak fundamentalne dla zmiany etnocentrycznej i ewolucjonistycznej perspektywy badawczej teksty jak Antropolog przygląda się baletowi jako formie tańca etnicznego[ii]Joann Kealiinohomoku, Mity o pochodzeniu[iii]Andrée Grau czy Dlaczego ludzie tańczą [iv]Drid Williams. Twierdzenie, że partia Odetty w Jeziorze łabędzim Mariusa Petipy i Lwa Iwanowa, która ma zakończyć się jej symboliczną śmiercią, będzie łatwa do odczytania dla większości odbiorców ze względu na wyraźny charakter ekspresji ruchowej podkreślony dramaturgią sceniczną oraz muzyczną[v] (będące kontynuacją myśli o tak zwanym języku uniwersalnym, który niezależnie od zróżnicowania kulturowego będzie stanowił podobny komunikat[vi]), jest co najmniej kontrowersyjne. Przekonanie, iż taniec zaczął więc stanowić uniwersalny język niewerbalny, za pomocą którego choreograf może tworzyć komunikaty, będące zrozumiałymi i możliwymi do odczytania dla większości jednostek wywodzących się z odmiennych kultur świadczy o głębokim przywiązaniu do idei tańca jako siły jednoczącej, lecz równocześnie zdradza niedostatek wiedzy o części dorobku choreologii, antropologii i socjologii tańca na przestrzeni ostatnich dwóch dekad.[vii] Podobnego rodzaju zastrzeżenia, choć dotyczące raczej warstwy merytorycznej niż metodologicznej, można poczynić np. wobec  stwierdzeń  na temat specyficznego charakteru tańca współczesnego [viii],który zdaniem autora wykorzystywany jako język ruchowy przez teatr tańca i teatr fizyczny zdaje się być sztuką w swojej materii wolną, nieograniczoną przez ścisłe zasady techniczne, w której właściwie wszystko jest dozwolone [ix]. Zadłużny nie uwzględnienia faktu, iż w XX wieku wypracowano autorskie techniki tańca współczesnego (m.in. modern Marthy Graham czy technika Merce’a Cunninghama), w których zdecydowanie nie wszystko jest dozwolone. Trudno przejść obojętnie również nad nazwaniem„teatru tańca” – „stylem tańca” (a nie gatunkiem spektaklu) czy rozszerzeniem pojęcia tańca wyzwolonego, free dance, na całokształt zjawisk tańca współczesnego (podczas gdy termin ten przypisany jest do działalności Isadory Duncan i jej kontynuatorek). Tego rodzaju potknięcia to więcej niż nieścisłości.

Widoczny jest bardzo szeroki research, jaki został przeprowadzony przez autora. Zebrany materiał nie został jednak zintegrowany, co przynosi przeciwstawne twierdzenia w różnych częściach książki, czyniąc ją niespójną; ponadto efekty poszukiwań teoretycznych w niektórych przypadkach zostały podane bezrefleksyjnie. Najbardziej zintegrowana i przemyślana jest tematyka pedagogicznego aspektu tańca, co łączy się z doświadczeniem zawodowym autora – Zadłużny jest założycielem, opiekunem artystycznym i choreografem Pracowni Teatru Tańca w Młodzieżowym Centrum Kultury i Edukacji w Zielonej Górze. Jego głębokie zrozumienie amatorskiego ruchu artystycznego i jego holistycznego oddziaływania na uczestników i uczestniczki na wielu poziomach jest wyraźnie widoczne. Mowa m.in. o rozwoju osobowości, pobudzaniu kreatywności, o rozwoju umiejętności społecznych, o przekazie treści kulturowych i tożsamościowych, poszerzaniu dostępu do kultury i sztuki, o kreacji nowych wartości artystycznych i kulturowych – wnikliwa refleksja na temat działalności grup amatorskich świadczy o tym, że zawodowa działalność Zadłużnego jest nieustająco przedmiotem jego ogromnego zainteresowania, a pasja nie słabnie z upływem lat. Autor odczarowuje popularne przekonania umniejszające działalność amatorską, często lekceważoną i traktowaną jako „gorszy teatr”. W interesujący sposób prezentuje również różnorodne teorie komunikacji,  przykładając je do zjawiska tańca i sztuki tańca. Spośród materiału zamieszczonego w części teoretycznej książki ten rozdział ma największy potencjał inspirujący badaczy i badaczki podzielających przekonanie autora o korzyściach, jakie płyną z interdyscyplinarności w badaniach nad tańcem, nawet jeśli nie podzielają oni wniosków wyprowadzanych przez autora.

Najciekawszą i najbardziej odkrywczą częścią publikacji jest ta, w której autor prezentuje wspomniane już ilustracje empiryczne komunikacyjnych, artystycznych i pedagogicznych aspektów tańca w biografiach swoich interlokutorów. Obszernie cytowane wywiady pozwalają w sposób niezapośredniczony poznać przekonania badanych i zarysować ich sylwetki. Wypowiedzi te niejednokrotnie wchodzą ze sobą w swoisty dialog, niekomentowany przez autora, co stanowi dodatkowy walor dla bardziej dociekliwych spośród czytelników i czytelniczek. Mogą oni swobodnie zestawiać wypowiedzi osób reprezentujących tę samą technikę tańca, poszukiwać podobieństw i różnic między postawami interlokutorów i interlokutorek niezależnie od tego, czy poruszają się na tym samym gruncie estetycznym. Pewne zastrzeżenia budzi jednak nie do końca staranne uporządkowanie materiału. Można odnieść wrażenie, że w przypadku rozmówców reprezentujących taniec współczesny autor nie oddzielił poziomu pedagogicznego (prowadzenie warsztatów, dawanie lekcji, wzmacnianie umiejętności stricte technicznych, transfer wiedzy od nauczyciela do ucznia) od poziomu artystycznego (kreacja spektaklu z profesjonalnym zespołem, próba, parapartnerska współkreacja części materiału przez wykonawców), co czyni wynik badania nieprzystającym do rzeczywistości i nie całkiem czytelnym. Próba wyjaśnienia relacji miedzy tymi dwoma poziomami za pomocą dwóch zdań jest niewystarczająca: Dlaczego choreografowie, realizujący zawód artystyczny, w świetle wyników badań są przede wszystkim pedagogami? Otóż można przyjąć, że proces, w trakcie którego następuje przekazanie konceptu choreograficznego tancerzom, to specyficzna forma nauczania [x]. Nawet gdyby tak było – a brak szerszego uzasadnienia dla tej myśli – to refleksja ta jest podana zbyt daleko od założenia, według którego lekcja i próba występują wymiennie, i nie rozjaśnia wywołanego wcześniej pomieszania porządku artystycznego z pedagogicznym.

Taniec – świat doświadczeń choreografów. Ujęcie interdyscyplinarnedr. Marka Zadłużnego to książka niewątpliwie interesująca, ale bardzo nierówna. Zgodnie z recenzją prof. dr. hab. Dariusza Kubinowskiego: Autor jako pedagog i tancerz w sposób odkrywczy rozwinął w swojej monografii wiedzę z zakresu pedagogiki tańca, zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i metodycznym. […] Monografia M. Zadłużnego wydatnie wzbogaca wiedzę o tańcu w ogólności poprzez wykazanie jego wielowymiarowości w życiu człowieka i w kulturze[xi]. Z pewnością warto przeczytać tę pozycję, część nieempiryczną traktując jednak raczej jako wyraz indywidualnych przekonań autora i kompilację zgromadzonego historycznego materiału teoretycznego niż współczesny traktat choreologiczny. Najwięcej uwagi warto poświęcić części empirycznej, pod ciekawym kątem dokumentującej współczesną zróżnicowaną rzeczywistość świata doświadczeń choreografów.

Marek Zadłużny

Taniec – świat doświadczeń choreografów. Ujęcie interdyscyplinarne

Zielona Góra 2016

Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego

ISBN 978-83-7842-217-4