U:NEW – DANCE HIGHWAYS. Nowe spojrzenia Europy

Twórcy festiwalu pozostawili wolność odbiorcom i chyba również twórcom w rozszyfrowywaniu nazwy wydarzenia. Wśród proponowanych interpretacji kuratorka Agata Życzkowska umieściła takie jak: Urban New Eco Wave, Use New Edu Wave, Unite New Euro Wave, Under New Earth Wave, Unique New Envisage Wave, UDance New Essence Wave. Wydarzenie jest częścią europejskiego projektu wspieranego przez program Erasmus+, łączącego sześciu partnerów działających w obszarze tańca współczesnego i performansu: L’espace ASDC i Zappulla DMN Company w Palermo, Fundację Rozwoju Teatru ‘NOWA FALA’ i kolektyw Hoteloko movement makers w Warszawie, THEATER DER KLÄNGE w Düsseldorfie, Dansearena nord w Tromsø, La Fundicion w Bilbao oraz La Galerie Chorėgraphique w Carcassonne.

Program festiwalu nie tylko prezentuje tzw. nową falę przetaczającą się między innymi przez europejski taniec współczesny oraz performans, ale również odzwierciedla trendy, które już od kilku lat stają się coraz bardziej dominujące na scenach teatrów, w galeriach i na ulicach miast. Powstające w ostatnich latach projekty taneczne i teatralne mogą stanowić zaczyn, z którego być może wyłoni się nowy kierunek w europejskiej sztuce. Co charakterystyczne i ciekawe zarazem – brak tu jakiejś jednej spójnej formy, do której nawiązywaliby artyści, nie ma także dominującego procesu czy metody twórczej, a mnogość poruszanych tematów sprawia, że trudno znaleźć jeden wspólny mianownik. Pisząc więc dziś w kontekście warszawskiego festiwalu o zjawisku „nowej fali”, myślę przede wszystkim nie o formie, w jakiej dzisiejsi twórcy przedstawiają nam świat, ale raczej o tym, jak go widzą, co jest dla nich ważne, co ich męczy i drażni, co niepokoi i wreszcie, jakie środki artystyczne wybierają, aby nam o tym opowiedzieć. Zmiany klimatyczne, prawa człowieka, poszukiwanie tożsamości płciowej i kulturowej, tolerancja, wpływ nowych technologii to chyba najważniejsze i najmocniejsze hasła młodej europejskiej sztuki, nie tylko tańca.

Oprócz obszarów tematycznych twórców łączy tu próba budowania całkowicie własnej, oryginalnej koncepcji artystycznej w oparciu o proces, dialog wewnętrzny i dialog z odbiorcą dzieła, będące niekończącym się twórczym eksperymentem, poszukiwaniem, w którym zatracają się granice pomiędzy kompletnym, skończonym dziełem a procesem jego powstawania. Zaprezentowane choreografie są w dużej mierze zbiorem obrazów i działań, mają charakter otwarty – można je zakończyć lub kontynuować, rozwijać. Dzieje się tak w pracy choreograficznej Marii Ibarretxe Choreographic Study About the End of Things. Artystka poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak reagujemy w sytuacjach końca – śmierci bliskich, kresu jednego z etapów naszego życia, wygasania uczuć. To spektakl o smutku i rytuałach, które pomagają nam się z nim zmierzyć. Choreografka ukazuje szereg zróżnicowanych form przejścia poprzez kryzys, od buntu po akceptację, np. w formie powtarzalnych, skodyfikowanych gestów i czynności. Podobnie otwartą konstrukcję ma Playlist tancerza belgijskiego pochodzenia Pedro Pauwelsa. Prezentowane choreografie łączy nie tylko niezwykła sprawność fizyczna artysty, w szczególności praca rąk i pleców, które lubi eksponować, ale i sama konstrukcja spektaklu jako zbioru popularnych utworów z różnych lat i gatunków muzycznych. To playlista o nieustalonym porządku, w której kolejność choreografii można dowolnie zmieniać, a tańczący je performer sprawia wrażenie jakby był tylko elementem gry, trybikiem w szafie grającej odtwarzającej wybrane utwory bez żadnego planu czy scenariusza. Jednak to, co wydaje się  kompozycyjną improwizacją, jest w rzeczywistości kontrolowanym procesem twórczym.

Performans to dziś bardzo często gra z twórczością innych artystów, z tym, co przed laty było „nową falą” w sztuce, dialog z formą i czasem. Inflating Klary Szeli jest nie tylko kreacją inspirowaną pracami Oskara Zięty, ale szczególnym dialogiem, w którym błyszczące, metaliczne, zimne powierzchnie nowoczesnych rzeźb zostały przeciwstawione ruchom i impulsom pochodzącym jakby z wnętrza ciała tancerki. Obłe kształty wyświetlanej w tle projekcji z wystawy korespondują ze sztucznym, połyskującym w świetle reflektorów czarnym lakierowanym plastikiem kostiumu, a jednocześnie kontrastują ze skrzypnięciami pocieranego przez tancerkę materiału i jej cichym oddechem, kojarzącym się z procesem powstawania rzeźb Zięty. Oboje, rzeźbiarz i tancerka, podążają za procesem twórczym. To nie tylko dialog form, ale również odzwierciedlenie nieoczywistego dialogu wewnętrznego artystki, który widz może poddać własnej interpretacji.

Podobną grą z formą jest warszawska skrócona wersja spektaklu Das Lackballett – the Lackquer Ballet niemieckiego Theater der Klänge. Spektakl jest współczesną odpowiedzią na koncepcje artystyczne Bauhausu, jego funkcjonalizm i użycie gotowych geometrycznych form i prefabrykatów w celu stworzenia nowego obiektu, a w szczególności koncepcje Oskara Schlemmera i jego baletu triadycznego. Również ten spektakl jest procesem twórczym, w którym obrazy sceniczne powstają na oczach widza. Artyści operują kolorowymi tkaninami oraz geometrycznymi elementami przestrzennych kostiumów. Obrazy poruszających się ciał są streamingowane przez rozmieszczone w różnych miejscach sceny kamery, a całość komputerowo transponowana w grafikę wyświetlaną na ekranie za ich plecami. Podczas oglądania spektaklu w sposób naturalny pojawia się refleksja, czy jest on jedynie przyjemnym dla oka dialogiem form, czy może propozycją stworzenia oryginalnej szkoły artystycznej lub kierunku opartego na nowych technologiach, w którym artysta stanie się biernym elementem konstrukcji dzieła, zaledwie wykonawcą, a nie współtwórcą.

Włoscy tancerze – zespół Zapulla DMN – wykorzystali dla swojej choreografii wirtualną scenografię. Oparta na greckim micie o Apollo i Dafne historia damsko-męskiej relacji, pełnej emocji, skrywanych, a potem gwałtownie wybuchających uczuć, będących w ciągłej transformacji, została wkomponowana w pełne żywych barw projekcje oraz elektronicznie przetworzone efekty dźwiękowe. Również w krótkometrażowym filmie Unframed Wojciech Mochniej i Iris Heizinger postanowili wytańczyć niezwykle silne emocje targające kobietą i mężczyzną od momentu wzajemnego poznania i nagłego zauroczenia po mroczny i nieco brutalny koniec ich związku; a wszystko to na tle tętniącego życiem miasta.

Pozostając przy dialogu, jako jednym z kluczowych elementów kreacji „nowej fali”, należy wspomnieć o choreografii Human Dilemmas Marii Salwińskiej i Zuzanny Strugacz, w której ciała tancerek odbywają kinetyczną rozmowę obrazującą nasze codzienne wewnętrzne zmagania. Artystki wchodzą ze sobą w dynamiczną interakcję, a każdy ruch wyzwala w odpowiedzi kolejny. Podobnie zresztą dzieje się w króciutkiej etiudzie tanecznej Cutthroat Kariny Szutko. Tu także choreografia jest obrazem wewnętrznych zmagań młodej artystki, jej walki z pojawiającymi się w myślach lękami i nadziejami, przepełniającą ją energią, która może być zarówno twórcza, jak i destrukcyjna.

Reset – performans Igora Calonge Martineza – jest również niezwykle intensywną choreografią, opartą na  pracy z oddechem i impulsami ciała, w której mamy do czynienia z obrazem wewnętrznego dialogu artysty. Jest on jednocześnie poszukiwaniem, procesem budowania własnego „ja”, uzewnętrzniającego się w kolejnych formach, jakie przyjmuje ciało. Spiritus movens staje się dla performera powietrze – niewidoczne, wypełniające zarówno nadmuchiwaną foliową torbę, jak i ludzkie ciało, czy przestrzeń, w której się znajduje; żywioł podtrzymujący funkcje życiowe ciała, będącego środkiem kreacji artystycznej, ale i kombinezonem, który mieści naszą duszę.

Co dzieje się, kiedy o nim zapominamy? Jakie ma dla nas znaczenie? Jak je postrzegamy i formujemy? O stosunek duszy do ciała upomina się w swoim spektaklu tanecznym Lea Leclerc. Y’a des choses ou avoir envie de dire des choses z przymrużeniem kobiecego oka pokazuje nam co czas pandemii zrobił ze stereotypami i wyśrubowanymi ideałami piękna, które są celem milionów kobiet. Z jednej strony nadal pozostajemy w szpilkach i robimy brokatowe tipsy, z drugiej coraz częściej zakładamy dresy. Czy w dobie kryzysu klimatycznego należy odrzucić kanony estetyczne na rzecz ciała naturalnego? Jak nauczyć się je na nowo akceptować? Jak je żywić i ubierać? Artystka zdaje się mówić, że wszystkie te pytania pozostawiają kobiece ciało pokiereszowane i zagubione, ale może jednak warto porzucić to, co sztuczne na rzecz wolności bycia sobą, komfortu i życie w zgodzie z tym, co podpowiada nam nasze ciało.

Biegunowo odmiennym w swojej formie i wymowie, choć też opartym na intensywnej pracy ciała i dialogu wewnętrznym jest spektakl Thomasa Volla When Boys Cry. Artysta pokazuje nam ciało udręczone i upodlone do granic możliwości, a jego performans jest zaproszeniem do wejścia w głęboką traumę. Nie każdy chce, nie każdy powinien w takim eksperymencie uczestniczyć. Przyglądanie się, nawet w teatrze, jak ciało dorosłego mężczyzny zmaga się z fizycznym bólem i napięciem oraz niekończącymi się, tragicznymi i na wskroś przejmującymi psychicznymi zmaganiami ofiary gwałtu jest balansowaniem na granicy sztuki i autoterapii twórcy, który ma za sobą te przerażające doświadczenia. Udział w spektaklu wyczerpuje i, choć jest on krzykiem ofiar przemocy seksualnej, wołaniem o przestrzeganie podstawowych praw człowieka, warto zadać pytanie o to, gdzie kończy się kreacja artystyczna, a zaczyna proces terapeutyczny, który może być punktem wyjścia dla twórcy, ale nie powinien być esencją spektaklu.

Tak zwane trudne czy może bardziej – niewygodne – tematy pojawią się na festiwalu jeszcze nie raz. To m.in. kryzys uchodźczy. O tym, jak trudne jest porzucenie dotychczasowego świata, domu, rodziny, przyjaciół mówi spektakl Klary Szeli i Mileny Suskiej Well come. Tancerki wykorzystują w swojej narracji fragmenty nagrań wypowiedzi migrantów, przemówień polityków, przedmioty-symbole jak odblaskowe kamizelki, kojarzące się z pomarańczowymi kapokami uchodźców przeprawiających się przez Morze Śródziemne. Ich choreografia to nieustannie zmieniający się obraz relacji międzyludzkich, w którym raz jedna, raz druga strona dąży do dominacji, próbuje przetrwać, wyjść poza narzucone sytuacją ograniczenia. Warto dodać też, że podobnie jak w kilku innych prezentowanych na festiwalu spektaklach, inspiracją dla tancerek była praca innego artysty – tym razem dzieło Banksy’ego, zatytułowane Welcome mat.

Kolejnym ważnym problemem przetaczającym się współcześnie przez Europę jest poszukiwanie tożsamości – kulturowej i seksualnej – oraz własnego miejsca w świecie i w relacjach z innymi. Kim jest ten drugi, inny? Pytanie to pobrzmiewa w pracy wideo Escape Room w reżyserii Anny Bajjou i wykonaniu Barbary Bujakowskiej oraz Karola Miękiny . Film jest zabawą z formą – zarówno wizualną, jak i dźwiękową, dadaistyczno-surrealistycznym obrazem, który w lekki, humorystyczny sposób mówi o sprawach niezwykle trudnych i ważnych. Czym bowiem jest dziś „inność”? Jest czymś odległym, budzącym ciekawość, czy stanowi zagrożenie, przed którym należy się bronić? Jak my, jako pojedyncze jednostki, ale i jako społeczeństwo, reagujemy w kontakcie z czymś, czego nie umiemy nazwać, czego nie rozumiemy? Jakie reakcje wywołuje obcowanie z osobą, która reprezentuje odmienny od naszego styl życia, poglądy, orientację seksualną czy tożsamość kulturową, a może trudno jej się odnaleźć w jakiejkolwiek z powyższych kategorii? Jaki jest obraz nas samych, który widzimy, spoglądając w lustro inności?

O poszukiwaniu tożsamości kulturowej i własnych dróg w życiu opowiadają młodzi tancerze polskiej grupy New Folk w choreografiach składających się na spektakl „W drodze”. Mottem prezentowanych obrazów stało się norweskie przysłowie, które mówi: jedynie ten, który wędruje, odnajdzie nowe drogi. Młodzież zbudowała ciekawy i różnorodny stylistycznie obraz przedstawiający nie tylko ich drogę przez życie, ale i historię relacji, jakie wykształciły się między członkami zespołu podczas dziesięcioletniej pracy. Tancerki i tancerze w oryginalny sposób łączą układy oparte na tańcach ludowych z nową choreografią, co odzwierciedla ich próby poszukiwania swoich korzeni w otaczającym ich świecie.

Swojego rodzaju podróżą emocjonalną jest także norweski obraz filmowy Bobleplastbarna Silje Solheim Johnsen, opowiadający historie trzech samotnych matek i ich córek. To ciekawa praca ukazująca bliskie więzi pomiędzy dzieckiem a rodzicem. Rodziny obserwujemy w ruchu, w nieustannej interakcji, w ich domach – w naturalnym środowisku. Za pośrednictwem gestów i ruchów przypominających nieco radosne baraszkowanie artystce udaje się pokazać niezwykłą złożoność relacji matka – córka, opartej na bliskości, czułości i zaufaniu.

Chyba najmocniejszym akcentem zaprezentowanej w Warszawie „nowej fali” jest jednak przyjrzenie się możliwemu kierunkowi, w jakim zmierza gatunek ludzki w obliczu zmian klimatycznych. Odwrót od udziału w ślepym wyścigu szczurów i powrót do natury, która nie zna pojęcia obowiązku i rutyny, proponuje dwóch baskijskich performerów – Laia Vicens Cabrera i Natxo Montero w surrealistycznym spektaklu Urban Fallow-Barbecho Urbano. Robienie ogólnego bałaganu i stawianie babek z ziemi ogrodowej dla przyjemności wygrywa tu ze żmudnym ćwiczeniem układu baletowego. Zwycięża więc natura, przegrywa – kultura i wszystko to, co określamy mianem ucywilizowania.

Krótkometrażowy film Agaty Życzkowskiej WoDA: Waterfall of Dance/Democratic/Dialog Actions dotyka nie tylko problemu topniejących zasobów wody pitnej na świecie, ale także stawia pytania o to, co my – ludzkość możemy zrobić, aby skutecznie powstrzymać ten proces; jak czujemy się w obliczu nadchodzącego kryzysu; czy w ogóle go zauważamy? Czy tu, w Europie jesteśmy świadomi, że w innych rejonach świata woda może być zasobem równie cennym co ropa naftowa, czy złoto, a co za tym idzie być przedmiotem nieetycznych praktyk biznesowych? Może niedługo wskutek braku skoordynowanych działań wspólnoty międzynarodowej na rzecz ochrony środowiska naturalnego nasza ciepła kąpiel w wannie stanie się luksusem dostępnym jedynie najbogatszym. Podobnie zresztą jak inne ogólnodostępne dobra – nurkowanie w rafach koralowych, smak homara czy zapach ulubionych perfum.  Czy zdążyliśmy zauważyć i w pełni uświadomić sobie, że ostateczne odliczanie stało się faktem? W spektaklu Axiom of Choice kolektywu Hoteloko movement makers to odliczanie w zderzeniu z projekcją przepięknych, bajecznie kolorowych raf koralowych wybrzmiewa bardzo mocno, wręcz tragicznie; jest jak bicie na alarm. Podobna moc mają odczytywane listy gatunków zwierząt, które w ostatnich latach wymarły na skutek rabunkowej i bezmyślnej działalności człowieka. Nawet skład perfum okazuje się wykazem substancji, których pozyskanie oznacza degradację naszego środowiska naturalnego – bezpowrotną, nieuchronną, nieodwracalną. W spektaklu artyści dokonują wyborów w obliczu głoszonej zewsząd apokalipsy, dzięki czemu przez chwilę żyją w jej cieniu i cieszą się takimi drobiazgami jak ulubiony zapach mandarynek przywodzący na myśl beztroskie dzieciństwo, blask cekinów, gra w ping-ponga, czy błogie chwile na plaży. Wszystko to podszyte jest jednak swoistym lękiem i świadomością zbliżającego się końca.

***

Czym jest „nowa fala”? Chyba jeszcze nie do końca możemy definitywnie odpowiedzieć na to pytanie. Na pewno to próba poszukiwania takiego spojrzenia na sztukę, które odzwierciedlałoby lęki i oczekiwania współczesnych Europejczyków w obliczu gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości. Świata pełnego sprzeczności, zagrożeń, ale i nieskończonych możliwości, świata, który coraz bardziej się kurczy i  w którym jednostka staje się jednocześnie coraz bardziej ekspresyjna, niezależnie od miejsca swojego pochodzenia i dokonywanych wyborów.

I International Movement Festival U:NEW – DANCE HIGHWAYS, 10-15 grudnia 2021, Warszawa

Kuratorka i dyrektorka festiwalu: Agata Życzkowska
Koordynatorka festiwalu: Adriana Liwara
Kierownik techniczny festiwalu: Bartłomiej Mamajek

Organizator festiwalu: Fundacja Rozwoju Teatru NOWA FALA – HOTELOKO movement makers

Współorganizator: Centrum Promocji Kultury Praga Południe

Projekt współfinansuje Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, Komisja Europejska w programie Erasmus+, Instytut Cervantesa w Warszawie.

Partnerzy: Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego, Teatr BAZA, La Galerie Chorégraphique/Carcassonne, La Fundición – Asociación Puertas Abiertas/Bilbao, L’ESPACE ASDC/Palermo, Davvi – Centre for Performing Arts/Norway, Theater der Klänge/Germany, Etxepare Basque Institute, Bodo 2024 European Capital of Culture, La Région Occitanie, Ville de Montauban, Tarn-et-Garronne-le département fr, Préfet de la région Occitanie, Ministry of Culture and Science of the State of North Rhine-Westphalia

Patronat honorowy: Instytut Włoski w Warszawie