Wspomnienie o prof. dr. hab. Roderyku Lange

 16 marca 2017 roku w St. Helier na wyspie Jersey zmarł Roderyk Lange – polski antropolog tańca, choreolog, etnolog, wykładowca analizy i notacji ruchu, autor sześciu książek oraz kilkudziesięciu artykułów i recenzji w języku angielskim, niemieckim i polskim, inicjator i wieloletni redaktor roczników „Dance Studies” i „Studia Choreologica”, wykładowca wielu uczelni polskich i zagranicznych, fundator i dyrektor Centre for Dance Studies na wyspie Jersey oraz Fundacji Instytut Choreologii, założyciel European Seminar for Kinetography i Polskiego Forum Choreologicznego.

 Urosził się 5 października 1930 roku w Bydgoszczy. Jak sam twierdził, fascynacja tańcem przyszła do niego bardzo wcześnie – jeszcze w wieku przedszkolnym:

„Obok naszego domu w Bydgoszczy był park, a w nim coś w rodzaju tarasu ze schodami. Przychodziła tam Cyganka, która zarabiała na życie, tańcząc z tamburynem, towarzyszył jej mężczyzna grający na jakimś instrumencie. […] W parku było pusto, a Cyganka nie zwracała na mnie uwagi. Tańczyła z niesłychanym zapamiętaniem, sama dla siebie, czułem to. Wirowała wkoło w pięknej kolorowej sukni. Patrzyłem urzeczony. Miałem jakieś sześć lat. To chyba wtedy zrodziła się we mnie pierwsza fascynacja ruchem.”[1]

Sam jednak tańcem zajął się bardzo późno, gdyż – jak sam mawiał – w jego gimnazjum nie tolerowano tak „niepoważnych” działań jak taniec. W tajemnicy rozpoczął więc swoją edukację w wieku 15 lat w szkole Urszuli Gryglewskiej (1923-1976) w Bydgoszczy. Pomimo krótkiego stażu już w 1948 roku zaczął występować przed publicznością i zbierać pierwsze doświadczenia instruktorskie. Po odbyciu w latach 1950-1952 służby wojskowej kształcił się przez kolejne dwa lata pod kierunkiem Marcelli Hildebrandt-Pruskiej (1905-2007) w Studiu Dawnej Muzyki, Pieśni i Tańca działającym przy Filharmonii Poznańskiej. W Poznaniu zainteresował się też tańcem tradycyjnym i jego odmiennością od zjawisk tanecznych środowiska zurbanizowanego:

„Przywieziono ze wsi chłopów, żeby zatańczyli, żeby było «ludowo». To byli ludzie nieobyci ani z miastem, ani z warunkami scenicznymi, stali sobie z boku, kompletnie zagubieni. Publiczność oniemiała – oczekiwano koncertu symfonicznego czy kameralnego. Był moment zażenowania – kompletna cisza na Sali. Ta publiczność inteligencka zupełnie nie wiedziała, jak na to zareagować – chłopi, wieśniacy – to było jakoś niewłaściwe. Po kilku minutach publiczność zaczęła rozmawiać między sobą, w tej dużej Sali podniósł się gwar i wtedy dopiero ci chłopi zaczęli sobie tańczyć. Oni tańczyli, a publiczność rozmawiała – kompletny brak kontaktu. […] To była niezwykła konfrontacja. […] Zastanawiałem się, dlaczego jest tak ogromna różnica w percepcji tańca? Skąd to się bierze? I w tym momencie zdecydowałem się na studia uniwersyteckie z zakresu etnologii i antropologii kulturowej […].”[2]

Najpierw jednak – w 1954 roku – rozpoczął współpracę z Działem Etnograficznym Muzeum Okręgowego w Toruniu (później Muzeum Etnograficznym w Toruniu), prowadząc pod kierunkiem prof. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej (1898-1990) badania terenowe we wsiach kujawskich, pałuckich, kaszubskich, wielkopolskich, ale też Ziemi Dobrzyńskiej, Chełmińskiej i Złotowskiej, a także okazyjnie Kieleckiego, Krakowskiego, Podhala i okolic Żywca w poszukiwaniu oryginalnych form tańców tradycyjnych. Szczególnie fascynowały go wielorakie funkcje tańca w dawnych warstwach kulturowych wsi, oraz mechanizm ich redukcji w procesach urbanizacyjnych. Warunki pracy były jednak skromne, a metodyka pracy wymagała ustalenia:

„Na co dzień było to pół stołu i krzesło za przepierzeniem w Muzeum Etnograficznym w Toruniu. Ale ja byłem ogromnie wdzięczny za tę możliwość. I tak zacząłem. Po dwóch latach założyłem zespół taneczny im. Oskara Kolberga, który zajmował się rekonstruowaniem udokumentowanych w terenie tańców i pokazywaniem ich publiczności. W 1959 roku zorganizowałem tam pracownię tańca… Na tej połowie stołu, przez sześć lat przygotowałem metodę badań nad tańcem, przyjętą potem bardzo pozytywnie przez polskich profesorów.”[3]

W 1955 roku Roderyk Lange został członkiem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, a w roku 1956 rozpoczął studia etnograficzne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, ukończone w 1965 roku na Uniwersytecie Wrocławskim na podstawie pracy Morfologia i rozpowszechnienie kujawiaka napisanej pod kierunkiem prof. Józefa Gajka.

Równolegle do zainteresowań ludoznawczych kształtowały się zainteresowania choreologiczne Roderyka Langego, które zapoczątkował przypadek. Już od wczesnych lat interesował się szeroko rozumianą sztuką, korzystając w tym względzie z zasobnej biblioteki ojca, ale po rozpoczęciu edukacji tanecznej poszukiwał książek poświęconych tańcowi. Trafił wtedy na prace Rudolfa Labana (1879-1958):

„Mój pierwszy kontakt z Labanowskimi ideami analizy i notacji ruchu miał miejsce w wyjątkowych okolicznościach. Było to krótko po wojnie. Poszukiwałem wtedy wszędzie jakichkolwiek materiałów studyjnych w prawie całkowicie zniszczonej Warszawie. Dotarłem do jednej z większych miejskich bibliotek publicznych, ufundowanych przez rodzinę Kierbedziów, ze znikomą nadzieją. Budynek był zrujnowany, a większość ogromnej kolekcji została zniszczona albo rozproszona. Jednakże jedna mała część budynku funkcjonowała ponownie. Ocalałe schody prowadziły do sali bibliotecznej. Niektóre książki o sztuce były publicznie udostępnione. Między innymi ocalało kilka książek na temat tańca. Tu właśnie znalazłem książkę Labana Choreographie, opublikowaną w Jenie w 1926 roku. Byłem pod wielkim wrażeniem jej zawartości. Wykonałem jej kopię. Stała się ona książką, z którą nigdy się nie rozstawałem.”[4]

Choreographie było wtedy pracą bardzo aktualną, powstałą zaledwie dwadzieścia lat wcześniej, w Polsce znaną tylko w niewielkim zakresie dzięki pionierskim publikacjom Stanisława Głowackiego (1874-1946). Po latach to właśnie Roderyk Lange miał zostać kontynuatorem działań Głowackiego i głównym propagatorem idei labanowskich w Polsce. Stało się tak jednak nie tylko dzięki lekturom, ale również studiom z zakresu analizy oraz notacji ruchu i tańca systemu Labana (kinetografii) ukończonych w 1959 roku w Folkwang Hochschule w Essen (Niemcy) pod kierunkiem Albrechta Knusta (1896-1978) – ucznia Rudolfa Labana i bliskiego współpracownika Kurta Joossa (1901-1979). Roderyk Lange zresztą dwukrotnie gościnnie prowadził zajęcia w Essen w 1959 i 1965 roku, asystował Knustowi przy pracy nad słownikiem kinetografii oraz jako członek International Council of Kinetography Laban uczestniczył w konferencjach organizowanych przez Knusta i jego uczniów. W 1960 roku wstąpił do etnochoreologicznej grupy studyjnej International Council for Traditional Music, opierającej ówcześnie swoje prace na metodach analizy i dokumentacji labanowskiej.

W latach 1958-1967 Roderyk Lange wykładał kinetografię i etnologię tańca na Pedagogicznym Studium Tańca (w ramach działalności Centralnej Poradni Amatorskiego Ruchu Artystycznego) w Warszawie, a do grona jego uczniów należeli m.in. Grażyna Dąbrowska (1921-2016), Maria Drabecka (ur. 1928), Janina Marcinkowa (1920-1999), Irena Ostrowska, Maria Romowicz, Jacek Tomasik i Zofia Stęszewska (1930-1999). W 1959 roku zorganizował też wspomniany wyżej Dział Tańca w nowo wyodrębnionym Muzeum Etnograficznym w Toruniu i rozpoczął koordynację akcji zbierania folkloru tanecznego w Polsce. Przewodnikiem w prowadzonej akcji dokumentacyjnej stała się wydana w 1960 roku praca autorstwa Roderyka Lange pod tytułem Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Metoda pracy i kwestionariusz [5], a wśród kilkunastu książek stanowiących pokłosie podjętych działań była również praca współautorstwa Roderyka Lange, Aleksandra Pawlaka i Barbary Krzyżaniak zatytułowana Folklor Kujaw [6].

W roku 1965 Roderyk Lange zaczął wykładać gościnnie etnologię tańca w katedrze Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie był jednocześnie uczestnikiem seminarium doktoranckiego (przewód doktorski otworzony został w 1968 roku u prof. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej). Ale jednocześnie wyjazdy konferencyjne i pielęgnowane kontakty międzynarodowe zaczęły wzbudzać zainteresowanie służby bezpieczeństwa, a pracownia tańca w Muzeum Etnograficznym w Toruniu została zlikwidowana bez podania przyczyn. Pod znakiem zapytania stanęły też dalsze wyjazdy zagraniczne badacza. Wpłynęło to na dalsze decyzje życiowe Roderyka Langego:

„Po zamknięciu pracowni próbowałem pracować w domu, ale zespół im. Kolberga nadal funkcjonował, bo Wydział Kultury dofinansowywał te działania. Ale dawały mi się już mocno we znaki ciągłe nachodzenia przez policję „specjalną” i rewizje. A ponieważ już kilka lat wcześniej zapraszano mnie do współpracy w Ośrodku Badań nad Ruchem w Londynie, więc kiedy w 1967 roku pojechałem tam na jakąś konferencję – skorzystałem z tej propozycji. Ministerstwo Kultury, które było mi życzliwe, pomogło w przedłużeniu paszportu. Potem jeszcze kilkakrotnie musiałem dokonywać tego w ambasadzie, gdzie mnie odpowiednio traktowano. Wreszcie, gdy postawiono mi ultimatum, że mam trzy dni na powrót do kraju, postanowiłem zostać.”[7]

W latach 1967-1972 pracuje więc jako starszy wykładowca w Laban Art of Movement Centre w Addlestone, a w roku 1971 – wspólnie z żoną Dianą Baddeley-Lange (1928-1981) – zakłada Centre for Dance Studies na wyspie Jersey, którym kieruje do roku 2003. Jednocześnie w latach 1976-1996 redaguje rocznik „Dance Studies” (20 tomów). W 1975 roku opublikował książkę The Nature of Dance. An anthropological perspective [8], pierwszą na świecie autorską monografię z zakresu szeroko rozumianej antropologii tańca, przełożoną na kilka języków, w tym język polski. W tym samym roku uzyskał stopień doktora na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie (PUNO) w Londynie. W latach 1975-1982 wykładał antropologię tańca w Queen’s University w Belfaście, a w latach 1976-1993 także w London University Goldsmiths’ College. W 1977 roku uzyskał habilitację z etnologii na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie na podstawie pracy Tradycyjny taniec ludowy w Polsce i jego przeobrażenia w czasie i przestrzeni (skrót opublikowano w Londynie w 1978 roku) [9]. W latach 1977-1992 wykładał etnografię na PUNO, gdzie w roku 1979 mianowano go profesorem. Gościnnie wykładał także na Uniwersity of Edinburgh i innych uczelniach. W tym też okresie w Polsce ukazują się dwie publikacje Roderyka Langego przygotowane do druku jeszcze przed jego wyjazdem z Polski – Podręcznik kinetografii według metody Labana-Knusta [10]oraz wspomniany już Folklor Kujaw.

Równolegle kontynuował badania terenowe nad kulturą tańca m.in. w Indonezji, Melanezji, Egipcie oraz wśród Słowian Południowych. Został członkiem Royal Anthropological Institute w Londynie (1974), Conseil International de la Danse (UNESCO – 1976), Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (1980) i International Folk Music Council (UNESCO), a także założył i kierował European Seminar for Kinetography (1980-1996). W latach 1986-1992 był też przewodniczącym etnochoreologicznej grupy studyjnej International Council for Traditional Music.

Mimo znakomicie rozwijającej się kariery naukowej tęsknił za krajem. Dlatego w 1981 roku z entuzjazmem przyjął zaproszonie prof. Józefa Burszty (1914-1987) z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do prowadzenia wykładów z antropologii tańca oraz prof. Zbigniewa Drozdowskiego (1930-2004), rektora poznańskiej Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu do prowadzenia kursu z zakresu kinetografii i analizy ruchu. Niestety plany utworzenia specjalizacji tanecznych na obydwu uczelniach – etnochoreologii na UAM i choreologii na AWF – uniemożliwiło wprowadzenie stanu wojennego, a po jego zniesieniu odmowa udzielenia wizy prof. Lange.

Powrót do Polski był możliwy dopiero w 1988 roku. Pierwsze szkolenia z zakresu kinetografii odbyły się w Akademii Wychowania Fizycznego oraz Pałacu Kultury w Poznaniu. Równolegle odbywały się wykłady z zakresu antropologii tańca dla studentów etnologii i muzykologii UAM, przekształcone z czasem w specjalizację interdescyplinarną. W roku 1997 na UAM przeprowadzono także procedurę nostryfikacji habilitacji Roderyka Langego, a rok później nadano mu tytuł profesora UAM.

Niezależnie od pracy w UAM w 1993 roku Roderyk Lange ufundował Instytut Choreologii w Poznaniu, dysponujący bazą lokalową do wykładów i zajęć ruchowych, wyposażeniem technicznym oraz bogatą biblioteką specjalistyczą skompletowaną ze zbiorów fundatora. Profesor Lange kierował też tą placówką do 2014 roku, prowadząc zajęcia, publikując prace dotyczące tańca, w tym od 1999 roku rocznik „Studia Choreologica”. Równolegle wykładał też na Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie przemianowej później na Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina, który w roku 2016 nadał Roderykowi Lange tytuł doktora honoris causa. Ostatnim wielkim projektem organizacyjnym profesora stało się powołanie do życia przy Instytucie Choreologii w Poznaniu Polskiego Forum Choreologicznego, w którym to stowarzyszeniu pełnił funkcję prezesa w latach 2009-2014. Stowarzyszeniu temu powierzył również wydawanie rocznika  „Studia Choreologica”.

Za swoją działalność Roderyk Lange był wielokrotnie nagradzany: Honorową Odznaką Miasta Poznania (1989), Nagrodą im. Oskara Kolberga „Za Zasługi dla Klutury Ludowej” (1990), srebrnym Orderem Sztuki i Literatury (Chevalier de l’Ordre des Arts et des Lettres) Republiki Francji (2005), oraz złotym medalem  „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2013).

Ostatnie lata Roderyk Lange poświęcił zabezpieczeniu i zapewnieniu własnej spuścizny naukowej. Swoim kontynuatorom w zakresie badań nad tańcem pozostawił zaś myśl, którą przy każdej sposobnej okazji powtarzał:

„Badacz musi posiadać niezbędne predyspozycje pozwalające mu przetransponować materiał poprzez swój własny instrument ruchowy, tzn. własne ciało. Powinien posiadać świadomość procesów czasowo-przestrzennych. Sam więc musi być utalentowanym tancerzem. Również musi być przygotowany do prowadzenia wymaganej analizy materiału tanecznego i potrafić go adekwatnie zapisać.”[11]

Odszedł w poczuciu wypełnienia wszystkich swoich powinności i w pełni pogodzony z kolejami ludzkiego życia, które jako antropolog doskonale znał i rozumiał.

dr hab. Tomasz Nowak, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego