Zastosowanie kinetografii w badaniach nad tańcem ludowym. Polski rozdział

Wprowadzenie

Kinetografia, inaczej notacja Labana-Knusta, jest jednym z systemów notacyjnych pozwalających zapisać ruch, podobnie jak system nutowy pozwala zapisać muzykę w postaci obiektywnej partytury. W przeciwieństwie do pozostałych notacji, m.in. do stosowanego w teatrach baletowych systemu Benesha, kinetografia nie zapisuje serii pozycji ciała, a rzeczywisty przebieg ruchu; uwzględnia jego trójwymiarowość i trwanie w czasie. Partyturę taką można później odtworzyć bez potrzeby oglądania wykonania danej kompozycji. Kinetografia ma wiele zastosowań praktycznych; niestety na razie nie są one rozpowszechnione w Polsce poza wąskim gronem specjalistów. Na płaszczyźnie stricte artystycznej notacja może służyć do utrwalania dzieł choreograficznych i stwarzania możliwości odtworzenia ich po latach w niezmienionej formie, czyli do uniezależnienia ich egzystencji od niedoskonałej ludzkiej pamięci, a także od przekłamań nagrań wideo. Ponadto dzięki notacji można zachowywać dla przyszłości wybitne osobowości artystyczne – kinetogram da się doprowadzić do takiego stopnia precyzji, aby zapisywał nie samą choreografię, a indywidualne wykonanie danego tancerza. Stopień precyzji zapisu można wybrać w zależności od potrzeb i przeznaczenia danego kinetogramu. Kinetografia może także mieć zastosowanie niejako logistyczne, czyli posłużyć do usprawnienia etapu prób w teatrach. Wykonawca mógłby otrzymywać kinetogram danej choreografii, dzięki czemu przychodząc na próbę znałby już sekwencje ruchową; przejście do etapu pracy nad ekspresją byłoby możliwe wcześniej niż w sytuacji, gdy najpierw trzeba opanować materiał pamięciowo na podstawie cudzego wykonania. Realizacja ruchowa zapisu sprawia, że wykonawca od razu poszukuje ruchu we własnym ciele, nie przechodząc przez etap odwzorowywania cudzego tańca. Na zupełnie innej płaszczyźnie kinetografia mogłaby być pomocna w celach związanych z ochroną praw autorskich. Partytura złożona w Zaiksie byłaby znacznie bardziej precyzyjną formą zapisu niż nagranie wideo. I wreszcie płaszczyzna naukowa: partytury kinetograficzne mają ogromnie istotne znaczenie w badaniach nad ruchem czy analizie porównawczej różnych zjawisk tanecznych.

W niniejszym artykule działalność i publikacje omawianych badaczy i badaczek będą przedstawione wyłącznie w odniesieniu do stosowania kinetografii w badaniu tańca ludowego. Pomija się inne aspekty ich bogatej działalności z wielu dziedzin (antropologia tańca, historia form tanecznych i inne). Dla porządku jednak należy wspomnieć o formowaniu się folklorystyki tanecznej jako dyscypliny naukowej. Za Roderykiem Langem[1] wyodrębnić można 4 etapy:

1. Od czasów najdawniejszych do 1. ćwierci XIX wieku – temat tańca pojawia się w kazaniach i dokumentach kościelnych, wzmiankowany jest także w literaturze pięknej, jarmarcznej i gospodarczej.
2. Od 1. ćwierci XIX w. do końca XIX w. – pierwsze badania etnograficzne nad folklorem tanecznym prowadzi  O s k a r  K o l b e r g. Kolberg posługiwał się rzetelną metodyką, ale siłą rzeczy nie mógł stosować systemu kinetograficznego, ten bowiem jeszcze nie istniał.
3. Od końca XIX w. do lat 30. XX w. – początkowy regres, a następnie próby organizowania nowocześnie rozumianych badań; publikacje etnograficzne, wzrost jakości dokumentacyjnej materiałów; działalność m.in. prof.  S t a n i s ł a w a  G ł o w a c k i e g o, Zofii Kwaśnicowej[2], a także zespołu Katedry Etnografii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem Cezarii Baudouin de Courtenay Jędrzejewiczowej[3].
4. Po 1944 r. – dwukrotnie organizowane oficjalnie badania terenowe o szerokim zakresie, włączenie do ich prowadzenia nowoczesnych środków dokumentacji, w tym kinetografii, a także dalszy rozwój badawczy.
   1. W latach 1946-1952 w Państwowym Instytucie Badania Sztuki Ludowej w Warszawie (później: Państwowy Instytut Sztuki) działa pod kierunkiem  T a d e u s z a  Z y g l e r a  Dział Badań Tańca. T. Zygler był zwolennikiem kinetografii, uważał jednak, że wprowadzenie jej w Polsce byłoby trudne z powodu braku odpowiedniego przygotowania kadrowego. Po zamknięciu DBT badania nad tańcem prowadzono rzadko, a ludowym – wyjątkowo (m.in. działalność Marii Sobolewskiej-Drabeckiej).
   2. Drugim oficjalnie zorganizowanym badaniem terenowym były prace  o ś r o d k a  t o r u ń s k i e g o, o którym będzie mowa dalej. Ośrodek ten funkcjonował w latach 1954-1967 i ściśle wiąże się z osobą R o d e r y k a  L a n g e g o.
   3. Po przerwie trwającej od końca lat 70. do późnych lat 80. kinetografia powróciła do Polski jako przedmiot nauczania w  o ś r o d k u  p o z n a ń s k i m  – Instytucie Choreologii działającym pod kierunkiem prof. Langego. Obecnie w Poznaniu kształcą się kolejne pokolenia, stosujące kinetografię w rozmaitych zakresach nauki o tańcu.

Jak zatem przedstawia się polski dorobek zastosowania kinetografii, systemu notacji pozwalającego na ujęcie tańca i każdego rodzaju ruchu w postaci obiektywnej partytury, do badań nad tańcem ludowym?

Rozdział pierwszy: prof. Stanisław Głowacki

Rozpoczął stosowanie kinetografii w 1933 roku. Był wówczas jedynym badaczem stosującym to narzędzie. Szeroko propagował jego użycie w licznych publikacjach, nie uzyskując jednak znaczącego odzewu. Stosował kinetografię m.in. do notacji układów reżyserskich Leona Schillera.

W roku 1937 w Paryżu odbyła się międzynarodowa wystawa „Sztuka i Technika w życiu współczesnym”. W Pawilonie Międzynarodowych Archiwów Tańca, w stoisku przygotowanym pod kierunkiem C. Baudouin de Courteney Jędrzejowiczowej umieszczono m.in. kinetogramy kilku polskich tańców sporządzone przez Głowackiego. Była to nowatorska prezentacja – Polska była pierwszym krajem, który na wystawie światowej przedstawił eksponaty w formie plansz kinetograficznych.  W makietach i figurach tancerzy uwzględniono następujące tańce: kruhlek (Huculszczyzna, taniec magiczny na rojność pszczół), lenok (okolice Nowogródka, taniec kobiecy na bogate żniwa), podkoziołek (Kujawy, taniec młodzieży na zboże), gaik (Łowickie). Figury i makiety przetrwały wojnę, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Warszawie. W kinetogramach uwzględniono m.in. mazura, którego zapis jest dostępny np. w artykule Tomasza Nowaka Mazur w XX-wiecznej polskiej kulturze tanecznej, w: „Studia Choreologica” 2012, vol. XIII.

Należy dodać, że grupa pracująca pod kierunkiem C. Jędrzejowiczowej miała na celu stworzenie centralnego polskiego archiwum tańca ludowego. Dorobek ten przepadł jednak w czasie II wojny światowej.

Rozdział drugi: prof. Roderyk Lange

W latach 1954-1966 intensywną działalność prowadził „ośrodek toruński” –  początkowo prace prowadzono w Dziale Etnograficznym Muzeum Okręgowego w Toruniu działającym pod kierunkiem prof. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej, następnie w 1959 r. powstał Dział Tańca Muzeum Etnograficznego w Toruniu funkcjonujący pod kierunkiem R. Langego.

Jedną z podstawowych aktywności ośrodka było prowadzenia systematycznych badań nad folklorem tanecznym wyposażonych w staranną metodykę i kwestionariusz badawczy. Badania te obejmowały swoim zasięgiem Polskę Północną: Kujawy, Pałuki, Pd. Kaszuby, Ziemia Dobrzyńska, Chełmińska i Złotowska; a częściowo także inne tereny Polski, m.in. Wielkopolskę, Podhale, okolice Żywca, Kieleckie, Krakowskie. W Toruniu powstały pierwsze w Polsce zbiory tańców ludowych zaopatrzone w kinetogramy.

W ośrodku prowadzono również pogadanki monograficzne na temat folkloru tanecznego oraz wykłady wraz z prezentacjami rekonstruowanych motywów folkloru tanecznego w oparciu o kinetogramy i konsultacje w terenie. Rekonstrukcyjne prezentacje taneczne odbywały się dzięki istnieniu w latach 1956-1966 zespołu tanecznego im. Oskara Kolberga – grupy demonstracyjnej. R. Lange był jej kierownikiem, instruktorem i autorem programów. Grupa rekonstruowała polskie tańce ludowe, a następnie prezentowała je; wprawdzie na scenie, jednak bez stylizacji artystycznej. Pozwalało to zapobiec zjawisku zmiany formy pod wpływem zmiany funkcji – prezentacje te bowiem, mimo że sceniczne, nie miały funkcji artystycznej, były wyłącznie przekazem materiału tanecznego.

Dział Tańca zajmował się ponadto koordynacją, programowaniem i przeprowadzaniem prac badawczych nad tańcem w całym kraju, szczególnie nad folklorem tanecznym, a także konsultacją prac licznych badaczy i badaczek indywidualnych. Swoje miejsce znalazły tu takie osoby jak: Grażyna Dąbrowska, zajmująca się terenem Kurpii, Janina Marcinkowa eksplorująca Beskid Śląski czy Jacek Tomasik, w którego polu zainteresowań mieściło się m.in. Krakowskie.

Ośrodek toruński prowadził pionierskie badania typologiczne[4]. Kluczowymi zagadnieniami stało się: zidentyfikowanie wyróżników kulturowych tańca dawnej wsi na tle procesów urbanizacyjnych; zidentyfikowanie cech swoistych grupy tańców o rytmach mazurkowych, określenie specyficznego charakteru polskiej choreotechniki.

Założenia metodologiczne stosowane w Toruniu były niezmiernie bogate i cechowały się wielką starannością i konsekwencją. W pełni uwzględniano istniejący dorobek istotny dla danego zagadnienia, także spoza zakresu choreologii (historia muzyki, etnologia, historia sztuki, historia kultury, historia tańca). Prowadzono pełną dokumentację ujmującą taniec w kontekście kultury lokalnej i uwarunkowań zewnętrznych (historycznych, ekonomicznych, religijnych i in.), a także dokumentację w postaci kinetogramów. Brano pod uwagę uwarunkowania psychologiczne i kulturowe indywidualnych preferencji tanecznych. Dokumentację prowadzono w sposób holistyczny, kontekstualny i diachroniczny. Podkreślano wagę osobistego doświadczenia kinestetycznego osoby prowadzącej zapis i badanie. Uwzględniano wszelkie materiały źródłowe: kinetogramy z terenu, podręczniki, opisy instruktywne, opisy literackie, opisy słowne wcześniejszych etnografów, notacje muzyczne, ikonografię, zapisy filmowe i inne. Stosowano także koło hermeneutyczne: od badania w terenie poprzez rekonstrukcję samodzielną i z towarzyszeniem zespołu, weryfikację rekonstrukcji z informatorem, stworzenie kinetogramu, po ponowną weryfikację kinetogramu w terenie. Zasługującą na uwagę metodą była także procedura retrogresywna, czyli rekonstrukcja wcześniejszych form na podstawie współczesnych (np. zabawy dziecięce zawierają nienaruszone formy nieistniejących już tańców ze świata dorosłych). Prowadzono także analizę porównawczą oraz analizę geograficzną, czyli mapowanie typów tańców z uwzględnieniem ich rangi w repertuarze.

Rezultaty toruńskich prac były imponujące. Aby wymienić choć kilka z nich, należy wspomnieć o rozróżnieniu typologicznym przejawów tańca tradycyjnego; kompleksowej charakterystyce tańców o rytmach mazurkowych (kujawiak-mazurek-oberek); określeniu zróżnicowania regionalnego tradycyjnej kultury tanecznej polskiej; rekonstrukcji przemian tańca tradycyjnego w Polsce i wyodrębnienie cech swoistych polskiego tańca tradycyjnego (dla przykładu: przy użyciu Labanowskiego narzędzia effort graph diagnozuje się „tendencję do lekkiego pokonywania wysiłku, po liniach krętych, z jednoczesną ciągłością ruchu i jego swobodnym przepływem”[5]).

Dla uzupełnienia przebiegu kariery naukowej R. Langego należy dodać, iż od 1958 r. w ramach Studium Tańca CPARA (Centralnej Poradni Amatorskiego Ruchu Artystycznego) wykładał kinetografię i etnologię tańca. W 1959 roku odbył studium analizy i notacji ruchu u prof. Albrechta Knusta na Folkwang Hochschule w Essen. W 1965 r. obronił pracę magisterską napisaną pod kierunkiem prof. Józefa Gajka, Morfologia i rozpowszechnianie kujawiaka na Uniwersytecie Wrocławskim na Wydziale Filozoficzno-Historycznym. W latach 1965-67 Lange prowadził wykłady z etnologii tańca w Katedrze Etnografii UMK w Toruniu. W roku 1967 okoliczności polityczne zmusiły naukowca do wyjazdu z Polski. Za granicą kontynuował pracę naukową; w 1975 r. obronił doktorat na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie – doktorat filozofii z zakresu antropologii tańca. W 1977 r. habilitował się na Polskim Uniwersytecie w Londynie, a rozprawa habilitacyjna nosiła tytuł Tradycyjny taniec ludowy w Polsce i jego przeobrażenia w czasie i przestrzeni. W 1979 roku otrzymał nominację profesorską. Prof. Lange wykładał antropologię tańca, analizę i notację ruchu od 1967 roku w Centrum Labana oraz na kilku Uniwersytetach w Anglii. W latach 1980-1996 był kierownikiem Europejskiego Seminarium Kinetografii w Paryżu.

W 1981 r. R. Lange wrócił do kraju na zaproszenie prof. Józefa Burszty. Wprowadzony niedługo potem stan wojenny zmusił badacza do ponownego opuszczenia Polski, kolejny przyjazd nastąpił dopiero w roku 1988. Obecnie uczy kinetografii i antropologii tańca, jest również prezesem Polskiego Forum Choreologicznego oraz dyrektorem Instytutu Choreologii w Poznaniu prowadzącego regularne warsztaty kinetografii i analizy ruchu. R. Lange kieruje pracami wielu choreologów, inspirując ich i zachęcając do ciągłego rozwoju i wytężonej pracy, a także kontrolując jej jakość. Ogromny nacisk kładzie na rzetelność i precyzję metodologiczną.

Zainteresowani pracami autorstwa R. Langego w kontekście polskiego tańca ludowego mogą sięgnąć chociażby do  tabeli synoptycznej przedstawiającej wyniki badań nad kujawiakiem zamieszczonej w tekście Kinetography Laban (Movement Notation) and the Folk Dance Research in Poland, w: „Lud” 1966, t. 50. Tabela ta porównuje wykonanie kujawiaka w wersji „tańca narodowego” i w wariancie tańca wykonywanego na polskich wsiach. Tańcząc wersję „narodową” pokonuje się tę samą trasę w przestrzeni, co podczas wykonania w postaci zanotowanej we wsiach kujawskich, dostrzegalne jednak są znaczące różnice w materiale ruchowym, dotyczące przede wszystkim pracy nóg. Ponadto wersja „narodowa” przebiega na przemian w poziomie średnim i wysokim, podczas gdy wiejska wyłącznie w poziomie średnim.

Rozdział 3: uczniowie i uczennice Roderyka Langego

Oczywiście nie ma tu miejsca by nawet wspomnieć o wszystkich. Wymienieni zatem zostaną ci, którzy z rozmaitych przyczyn odcisnęli najmocniejsze piętno na polskiej folklorystyce i etnochoreologii. Jak wspomniano, w czasie pracy w ośrodku toruńskim R. Lange konsultował prace wielu badaczy, m.in. Marii Drabeckiej, Grażyny Dąbrowskiej, Janiny Marcinkowej, Jacka Tomasika. Współpracował także z Ireną Ostrowską, redaktorką serii monografii dokumentujących folklor taneczny, wydawanych przez Centralną Poradnię Amatorskiego Ruchu Artystycznego w Warszawie. Z inspiracji i przy konsultacji R. Langego powstały m.in. takie prace jak:

• G. Dąbrowska, Tańce Kurpiów Puszczy Zielonej, Warszawa 1967, CPARA. G. Dąbrowska prowadziła także badania nad tańcem ludowym w ramach Sekcji Folkloru Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w latach 1968-1981. Z nowszych prac badaczki na uwagę zasługuje m.in. Taniec w polskiej tradycji (Warszawa 2005/2006, MUZA SA) powstały na podstawie wcześniejszych prac G. Dąbrowskiej. Można tu znaleźć m.in. kinetogram krakowiaka. Dla ułatwienia odczytu badaczka posłużyła się opisem werbalnym, który nie jest jednak niezbędny do prawidłowego odczytania kinetogramu. Dla ułatwienia autorka wyodrębniła układ rąk, a także ujęcia (za dłonie i w pasie) w oddzielne dyspozycje. Następnie oddzielnie podaje poszczególne kroki taneczne – krok cwału (galop), krok cwału z akcentem co cztery takty i zakończenie skokiem na obydwie nogi. Podana jest także pozycja tancerzy względem siebie oraz względem środka koła.
• M. Drabecka, Tańce i zabawy Warmii i Mazur, Warszawa 1960.
• Adam Glapa i Alfons Kowalski, Tańce i zabawy wielkopolskie, Wrocław, 1961.
• J. Marcinkowa, Folklor taneczny Beskidu Śląskiego, Warszawa 1969, CPARA.

Do kolejnego pokolenia uczniów R. Langego należy m.in. dr Tomasz Nowak. W 1997 roku uzyskał tytuł magisterski w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, w 2003 roku obronił pracę doktorską na Wydziale Historycznym, w 2005 r. ukończył Podyplomowe Studia Teorii Tańca na Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina (obecnie Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina). Skrót pracy dyplomowej został opublikowany jako The Function of Dance Among the Polish Minorities Alongside the Eastern Borders. The Results of Field Research Conducted in the Areas Around Vilnius (Lithuania), Hrodno (Belorussia) and Zhytomyr (Ukraine), w roczniku Polskiego Forum Choreologicznego “Studia Choreologica” 2007, vol. IX. Prowadzi zajęcia z antropologii tańca, teorii tańca i notacji tańca. Jednym z wiodących zagadnień w jego karierze naukowej jest proces przemian koncepcji i formy tańca narodowego w Polsce. Prowadził badania terenowe na Dolnym Śląsku, Mazowszu, Podlasiu i Pomorzu Zachodnim. Dr Nowak jest nieformalnym opiekunem naukowym wielu naukowców i naukowczyń, kierując nimi i konsultując ich prace nawet po zakończeniu formalnych relacji wykładowca-student. W publikacji T. Nowaka, Mazur w XX-wiecznej polskiej kulturze tanecznej, w: „Studia Choreologica” 2012, vol. XIII można znaleźć unikatowy kinetogram: fragment zapisu mazura autorstwa berlińskich choreologów na podstawie wykonań Janiny Mieczyńskiej i Ziuty Buczyńskiej w sierpniu 1936 roku podczas Tanzolimpiade. Widoczne jest, że Feliks Parnell, polski choreograf tego układu uwypuklił dynamikę i niemal akrobatyczną skoczność tego tańca, szczególnie w partii męskiej.

W Warszawie w 2010 roku zapoczątkowała swoją działalność Warszawska Pracownia Kinetograficzna – pracująca pod kierunkiem Hanny Raszewskiej nieformalna grupa osób zajmujących się różnorodnymi przejawami tańca. Zainteresowanie tańcem ludowym wykazuje Aleksandra Kleinrok, będąca, podobnie jak liderka, podopieczną T. Nowaka. Pracownia posiada w swoim repertuarze prezentację „Ruch Uchwycony” przedstawiającą w postaci wykładu i pokazu praktycznego możliwości kinetografii, a także przeprowadzającą eksperyment z udziałem publiczności, polegający na zapisaniu na bieżąco fraz ruchowych proponowanych przez widzów, a następnie odtworzenie ich na podstawie kinetogramu przez członkinie Pracowni nie widzące wcześniej prezentowanych i zapisanych sekwencji.

Zakończenie

Historia kinetografii w Polsce to sinusoida wzrostu i spadku zainteresowania, nasilenia i osłabienia popularności zastosowania notacji w nauce o tańcu. Tendencje spadkowe były zwykle wywołane nie utratą zainteresowania przez badaczy, lecz czynnikami zewnętrznymi: druga wojna światowa postawiła tamę badaniom S. Głowackiego, względy polityczne zadecydowały o opuszczeniu Polski przez R. Langego w drugiej połowie lat 60., a także uniemożliwiły mu powrót na początku lat 80. Można żywić nadzieję, że obecnie, w spokojniejszych politycznie czasach, proces rozwoju nie będzie napotykał silnych wstrząsów i kinetografia będzie cieszyła się coraz szerszym zainteresowaniem i na stałe wejdzie do użytku jako jedno z podstawowych narzędzi dokumentacyjnych i badawczych w dziedzinie choreologii.

Artykuł powstał na podstawie referatu wygłoszonego na konferencji European Laban Platform „Przekraczając granice. Relacje między spuścizną kulturową, tańcami ludowymi oraz tańcem współczesnym” (4 maja 2013 w Koszęcinie)

Bibliografia:

G. Dąbrowska, Tańce Kurpiów Puszczy Zielonej, Warszawa 1967, CPARA.

G. Dabrowska, Taniec w polskiej tradycji Warszawa 2005/2006, MUZA SA.

M. Drabecka, Tańce i zabawy Warmii i Mazur, Warszawa 1960.

A. Fischer, Lud polski: podręcznik etnografji Polski, Lwów 1926.

A. Fischer, „Etnografia Słowiańska”, Warszawa 1932-1934

A. Glapa i A. Kowalski, Tańce i zabawy wielkopolskie, Wrocław, 1961.

S. Głowacki, Pismo taneczne i taniec pisany, Warszawa 1933.

D. Kubinowski, Badania typologiczne Roderyka Langego nad tańcem tradycyjnym w Polsce, w: Taniec – Choreologia – Humanistyka, red. tenże, Poznań 2000, Rhytmos.

Z. Kwaśnicowa, Zbiór pląsów, Warszawa 1937.

R. Lange, Cechy wykonawcze choreotechniki polskiej, w: Dziedzictwo europejskie a polska kultura muzyczna w dobie przemian. Studia pod redakcją Anny Czekanowskiej, Kraków 1995, Musica Iagiellonica.

R. Lange, The Dance Folklore from Cuiavia, w: „Dance Studies” 1988, vol. 12.

R. Lange, Historia badań nad tańcem ludowym w Polsce , w: „Lud” 1967, t. 51, cz. 2.

R. Lange, Kinetography Laban (Movement Notation) and the Folk Dance Research in Poland, w: „Lud” 1966, t. 50

R. Lange, On Differences Between the Rural and the Urban: Traditional Polish Peasant Dancing, w: “Yearbook of the International Folk Music Council”1974.

R. Lange, O istocie tańca i jego przejawach w kulturze. Perspektywa antropologiczna, Poznań 2009, Instytut Choreologii w Poznaniu.

R. Lange, Podręcznik kinetografii wg metody Labana – Knusta, Poznań 1995, Instytut Choreologii w Poznaniu.

R. Lange, Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu: metoda pracy i kwestionariusz, Toruń 1960, Muzeum Etnograficzne w Toruniu.

R. Lange, Tańce, w: Zarys stanu kultury ludowej ludności rdzennej środkowo-wschodniej części pow. złotowskiego w woj. Koszalińskim, w: „Lud” 1965, nr 49.

R. Lange, Tradycyjny taniec ludowy w Polsce i jego przeobrażenia w czasie i przestrzeni, Londyn 1978, Polski Uniwersytet na Obczyźnie

J. Marcinkowa, Dances from Cieszyn. Kinetograms & Music, w: „Documentary Dance Materials” 1979, nr 4, Centre for Dance Studies.

J. Marcinkowa, Folklor taneczny Beskidu Śląskiego, Warszawa 1969, CPARA.

L. Michalikowa, Z. Chrząstowska i S. Chrząstowscy, Folklor Lachów Sądeckich, Warszawa 1974

K. Moszyński „Kultura ludowa Słowian”, Kraków 1929-1939.

T. Nowak, The Function of Dance Among the Polish Minorities Alongside the Eastern Borders. The Results of Field Research Conducted in the Areas Around Vilnius (Lithuania), Hrodno (Belorussia) and Zhytomyr (Ukraine), w: “Studia Choreologica” 2007, vol. IX

T. Nowak, Kultura taneczna Pomorza Zachodniego – tradycja i współczesność, w: Przemiany w kulturze ludowej na Pomorzu Zachodnim po 1989 roku, red. Bogdan Matławski, Kamień

Pomorski 2006.

T. Nowak, Mazur w XX-wiecznej polskiej kulturze tanecznej, w: „Studia Choreologica” 2012, vol. XIII.

Pismo Terpsychory w służbie etnografii, Łódź 1960, Wytwórnia Filmów Oświatowych, scenariusz i konsultacja R. Lange..

Poznańskie Studium Kinetografii, zeszyt no 1, 1992, Pałac Kultury w Poznaniu.

Poznańskie Studium Kinetografii, zeszyt no 2, 1994, Pałac Kultury w Poznaniu.[7]